Hatay’da Cumhuriyet Halk Partisi Teşkilatı’nın Kurulması ve İltihak Sürecindeki Rolü*

ÇELİK, Şemsettin, Hatay’da Cumhuriyet Halk Partisi Teşkilatı’nın Kurulması ve Hatay’ın İltihak Sürecindeki Rolü, CTAD, Yıl 18, Sayı 35 (Bahar 2022), s. 299-332. Bu çalışmada Cumhuriyet Halk Partisi (CHP)nin Hatay’da teşkilatlanması ve Hatay’ın Türkiye’ye iltihakı sürecinde oynamış olduğu rol ele alınmıştır. Her ne kadar 1923 yılında kurulmuş olsa da CHP’nin temellerini, Sivas Kongresi dönemine kadar dayandırmak mümkündür. 9 Eylül 1923 tarihinde Halk Fırkası olarak teşkilatlanan parti, cumhuriyetin ilanından sonra Cumhuriyet Halk Partisi adını alarak bütün yurt çapında teşkilatlanmaya başlamıştır. Bu teşkilatlanma sonraki yıllarda da devam etmiştir. Hatay’da ise CHP’nin teşkilatlanması iltihaktan önceki yıllara rastlamaktadır. Hatay’da CHP’nin ilk nüvesini teşkil eden kuruluş 1930 yılı sonlarında kurulan İskenderun Avam Fırkası’dır. Bu fırka siyasi sahada pek faaliyet gösterememiş ancak esnaf grupları arasında 1931 Mart’ında Marangozlar Cemiyeti’ni kurdurmuştur. Aynı yıl Aralık ayı başındaysa İskenderun Avam Fırkası’nın devamı olan ve Türkiye’deki partinin adını hatırlatan Halk Grubu ortaya çıkmıştır. Bu grup 1934 ilkbaharında Hatay Halk Partisi’ne dönüşmüş ve gayri resmi de olsa Hatay’da partinin kuruluşu aynı yıl içerisinde tamamlanmıştır. Hatay Halk Partisi’nin resmiyet kazanması ise 1937 Ağustosunu bulmuştur. Hatay Devleti kurulduktan sonra ise Halk Grubu, CHP teşkilatına dönüştürülmüştür. Hatay Devleti zamanında bölgeye parti müfettişi olarak gönderilen Tekirdağ Milletvekili Rahmi Apak, Hatay’da 1939 yılı başlarında CHP’nin teşkilatlanması faaliyetlerini başlatmış ve bu çalışmalar Nisan 1939 sonlarında tamamlanmıştır. Böylece daha Türkiye’ye katılmadan önce Hatay’da CHP teşkilatı kurulmuştur. Ancak Rahmi Bey, parti teşkilatını kurarken Hatay’ın gerçek ihtiyaçlarını göz önüne almadan hareket ettiğinden dolayı, 1940 yılında Hatay CHP teşkilatı, Bölge Müfettişi Fahrettin Tiritoğlu tarafından yeniden düzenlenmiştir. Diğer yandan Hatay’ın Türkiye’ye katılmasında gerek devletle bütünleşen CHP’nin gerekse Hatay’daki karşılığı olan Halk Partisi’nin rolü büyüktür. Bölge gençliği iltihaktan önce Türkiye tarafından yetiştirilmeye çalışılmış, bunu da devlet, CHP vasıtasıyla gerçekleştirmiştir. Bu amaçla Hatay’dan Türkiye’ye öğrenciler getirilerek burslu olarak okutulmuştur. Daha sonra bunların Hatay’a dönmesi sağlanarak buradaki Halk Partisi ve Halkevleri bünyesinde görev almaları temin edilmiştir. Öte yandan iltihak sürecinde Türkiye'den Hatay'a gönderilen memurların da burada Halk Fırkası'nda görev alması ve Hatay davasında çalışması sağlanmıştır.

Establishment of the Republican People's Party Organization in Hatay and its Role in the Annexation of Hatay

ÇELİK, Şemsettin, Establishment of the Republican People's Party Organization in Hatay and its Role in the Annexation of Hatay, CTAD, Year 18, Issue 35 (Spring 2022), pp. 299-332. In this study, the organization of the Republican People's Party (CHP) in Hatay and the role it played in the process of Hatay's annexation to Turkey are discussed. Although it was founded in 1923, it is possible to base the foundations of the CHP back to the Sivas Congress period. The party, which was organized as the People's Party on 9 September 1923, started to be organized throughout the country by taking the name of the Republican People's Party after the proclamation of the republic. This organization continued in the following years. In Hatay, the organization of the CHP coincides with the years before the annexation. The establishment that constitutes the first core of the CHP in Hatay is the Iskenderun Commons Party, which was established at the end 1930. This party could not operate much in the political field, but established the Association of Carpenters in March 1931 among the tradesmen groups. In the same year, at the beginning of December, the People's Group, which is the continuation of the Iskenderun Awam Party and reminding the name of the party in Turkey, emerged. This group transformed into the Hatay People's Party in the spring of 1934 and the establishment of the party in Hatay was completed in the same year, albeit unofficially. It was in August 1937 that the Hatay People's Party became official. After the Hatay State was established, the People's Group was transformed into a CHP organization. Tekirdağ Deputy Rahmi Apak, who was sent to the region as a party inspector during the Hatay State period, started the organization of the CHP in Hatay in the beginning of 1939 and these studies were completed at the end of April 1939. Thus, before joining more to Turkey, the CHP organization was established in Hatay. However, since Rahmi Bey acted without considering the real needs of Hatay while establishing the party organization, the Hatay CHP organization was reorganized by the Regional Inspector Fahrettin Tiritoğlu in 1940. On the other hand, participate in Hatay in Turkey, which is equivalent in both the CHP Hatay People's Party, which is integrated with the state and is a great role. The youth of the region were tried to be raised by Turkey before the annexation, and the state realized this through CHP. For this purpose, the students were brought to Turkey from Hatay taught as a scholarship student. Later, they were ensured to return to Hatay and take part in the People's Party and People's Houses. On the other hand, it was ensured that civil servants who were sent to Hatay from Turkey during the annexation process, also took part in the People's Party here and worked in the Hatay case.

PDF

___

T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), Ankara
30.18.1.2.87.68.6.
490.1.0.0.201.797.3
490.1.0.0.201.797.3.15.
490.01.302.1221.1
490.01.302.1222.1.
490.01.1189.169.1.
490.01.302.1221.1
490.01.196.778.1
490.01.196.779.1
490.01.845.345.2.
490.01.271.1084.1.
Cumhurbaşkanlığı Arşivi (CA), Ankara
2, F: 116, 1-2.
5, F: 137, 7-33.
A 4, 18-c
D 74-1,
F 19-37-38.
TBMM Kütüphane Arşivi, Ankara
HT 1076.1.6.
HT 1078.1.6.
(1340) Ayın Tarihi, I/1, Eylül.
(1339) Ayın Tarihi, I/3, Teşrinisâni.
(1926) Cumhuriyet Halk Fırkası Nizamnamesi, 9 Eylül 1339, İstanbul. CHP Dördüncü Büyük Kurultayı.
Halk Fırkası Nizamnamesi.
(1939) Hatay Devleti Resmi Gazete, 11 Mart, Sayı: 64, No: 45.
TBMM Zabıt Ceridesi, Devre VI, Cilt 5, İçtima F, İ: 44-16-10-1939, I, 59.
TC. Hatay Vilayeti Mektupçuluğu, İdare Taksimatı 1940, Yenigün Basımevi, Antakya, bty. Türkiye’de Meskun Yerler Kılavuzu (1946) Cilt 1, İçişleri Bakanlığı Yayınları, Ankara
Akşam
Atayolu
Cumhuriyet
Tan
Ulus
Vakit
Yenigün
(1966) Türk İstiklal Harbi IV, Güney Cephesi, 15 Mayıs 1919-20 Ekim 1921, Genelkurmay Basımevi, Ankara,
ADA Serhan (2005) Türk-Fransız İlişkilerinde Hatay Sorunu(1918-1939), İBÜY, İstanbul.
BALCI Meral (2018) Hatay Devleti Millet Meclisi Üzerinde Cumhuriyet Halk Partisi ve TBMM’nin Etkileri, Marmara Üniversitesi Öneri Dergisi, Cilt 13, Sayı 50, (Temmuz), ss. 247-265.
BALCI Şükrü (1944) Geçmiş Günlerin Acı, Tatlı Hatıraları, Yenigün, (23 Temmuz).
BALKIR Mesut (1938) Hatay El-Devletü’l Müstakile, İktisad Matbaası, Antakya.
BANOĞLU Niyazi Ahmet – ALSAN Nebil Fazıl (1970) Tarih, Coğrafya ve Yönetim Örgütlerile Hatay Antakya, Oba Çocuk Yayınları, İstanbul.
BİLGİLİ Mesut Fani (1939) Manda İdaresinde: Hatay Kültür Hayatı, İktisat Basımevi, Antakya.
CEYLAN Pınar (2010) Türk Basınında Hatay Devleti’nin Kurulması Meselesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
ÇELENK Selim (1997) Hatay’ın Kurtuluş Mücadelesi Anıları, Haz. Günay Çelenk, Antakya Gazeteciler Cemiyeti Yayını, Antakya.
ÇELİK Şemsettin (2014) Hatay’da Siyasi Hayat(1939-1950), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
------------------------ (2015) Hatay Alevileri (Nusayrileri) Hakkında Bazı Notlar(1938-1950), Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, Sayı 11, s.639- 667.
ÇEVİK Zeki (2002) Milli Mücadele’de Müdafaa-i Hukuk’tan Halk Fırkası’na Geçiş(1918-1923), Atatürk Araştırma Merkezî, Ankara.
DAYI S. Esin (2002) Hatay Devleti ve Hatay’ın Anavatana Katılması, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi (AÜTAED), Sayı 19, s. 331-340.
GOLOĞLU Mahmut (2009) Tek Partili Cumhuriyet(1931-1938), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
GÜÇLÜ Yücel (2001) The Question Of The Sanjak Of Alexandretta, Turkish Historical Society, Ankara.
HALAÇOĞLU Ahmet (1995) Hatay’ın Anavatana Katılmasında Dörtyol’un Yeri ve Önemi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
İNAN Afet (1977) Türkiye Cumhuriyeti ve Türk Devrimi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
İNAN Arı (2011) Tarihe Tanıklık Edenler: Cumhuriyet’in Kurucu Kuşağıyla Söyleşiler, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
KONURALP Nuri Aydın (1970) Hatay Kurtuluş ve Kurtarış Mücadelesi Tarihi, Hatay Postası Gazete ve Basımevi, İskenderun.
MELEK Abdurrahman (1986) Hatay Nasıl Kurtuldu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
MURSALOĞLU Mehmet (2001) Misak-ı Milli ve Bağımsızlığa Doğru Hatay, Haz. Berna Türkdoğan, Anavatana Katılışının 60. Yıldönümünde Hatay, Atatürk Araştırma Merkezî, Ankara, ss. 109-129.
NAKİB Bülent - TEKİN Mehmet (1990) Bekir Sıtkı Kunt: Hayatı, Sanatı, Hikaye Kitapları, Türk Kütüphaneciler Derneği Hatay Şubesi Yayınları, Antakya.
ÖCAL Hulki (1953) Hatay Savaşı, Desen Matbaası, Ankara.
ÖZTÜRK Mustafa (1995) 1938 Suriye Olayları ve Halil İbrahim Efendi’nin Faaliyetleri, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
PAYASLI Volkan (2009) Atatürk Dönemi Eğitim ve Kültür Politikasının Hatay’a Yansımaları (1921-1938), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Ankara.
----------------------- (2017) Sancak’tan Vilayet’e Hatay(1921-1960), Atatürk Araştırma Merkezî Yayınları, Ankara.
PEHLİVANLI Hamit vd. (2001) Türk Dış Politikasında Hatay(1918-1939), Avrasya Stratejik Araştırma Merkezî Yayınları, Ankara.
PERİM M. Behçet (1943) Çağlayanlar Bölgesi Hatay, Cumhuriyet Matbaası, İstanbul.
SARINAY Yusuf (2001) Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası ve Hatay, Haz. Berna TÜRKDOĞAN, Anavatana Katılışının 60. Yıldönümünde Hatay, Atatürk Araştırma Merkezî, Ankara, s. 23-39.
SELÇUK Hamdi (1971) Hatay’ın O Günleri, Özdemir Basımevi, İstanbul.
SİLİÖZ Remzi (1937) Hatay İli ve Milli Mücadele Yılları, Ankara Kitapevi, Bursa.
SOFUOĞLU Adnan – Adil DAĞISTAN (2008) İşgalden Katılıma Hatay, Phoenix Yayınevi, Ankara.
SOYSAL İsmail (1992) Cevat Açıkalın’ın Anıları: 2. Dünya Savaşı’nın İlk Yılları (1939-1941), Belleten, Cilt LVI, Sayı 217, s. 985-1079.
SÖKMEN Tayfur (1978) Hatay’ın Kurtuluşu İçin Harcanan Çabalar, TTK Yayınları, Ankara.
TANKUT Hasan Reşit (1938) Nusayriler ve Nusayrilik Hakkında, Ulus Basımevi, Ankara.
Tarık Mümtaz (1942) Hatay Albümü, Ticari Birlik Gazetesi, İstanbul.
TEKİN Mehmet (2009) Atatürk’ün Vazgeçilmez Davası Hatay, Mehmet Tekin Yayınları, Antakya.
-------------------- (2011) Atatürk’ün Vazgeçilmez Davası Hatay, Mehmet Tekin Yayınları, Antakya.
-------------------- (2015) Hatay İşgal Yılları ve Bağımsız Hatay Devleti Kronolojisi(1918-1939), Atatürk Araştırma Merkezî, Ankara.
-------------------- (1993) Hatay Tarihi, HKTSV ve AGC Ortak Yayını, Antakya.
-------------------- (1994) Kısa Hatay Tarihi, Kültür Basım Yayım Basımevi, Antakya.
-------------------- (1986) Tarihte Hatay ve Hatay Devleti, Antakya.
TEMİZ Fehime Mine (2002) XIX. Yüzyıl ve Sonrasında Antakya’nın Kentsel Mekân Oluşumunda Meydana Gelen Değişiklikler ve Kurtuluş Caddesi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van.
TUNAYA Tarık Zafer (1952) Türkiye’de Siyasi Partiler 1859-1952, Arba Yayınları, İstanbul, s. 558-559.
TUNÇAY Mete (1999) Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek-Parti Yönetimi’nin Kurulması(1923-1931), Tarih Vakfı, İstanbul.
UYAR Hakkı (1998) Tek Parti Dönemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, Boyut Yayıncılık, İstanbul.
ÜRKMEZ Naim - AYDIN Efe (2015) Hataylı Osmanlılar, Çizgi Kitabevi, Konya.
YERASİMOS Stefanos (2002) Milliyetler ve Sınıflar, Balkanlar, Kafkasya ve Orta Doğu, Çev. Şirin TEKELİ, İletişim Yayınları, İstanbul.