Erken Cumhuriyet Döneminde Sovyetler Birliği ile Dış Ticaretin Başka Bir Yolu: Lisanssız İthalat

Sovyetler Birliği ve Türkiye arasındaki dış ticaretin normal bir seyir izlemesini sağlayan unsurlardan biri 1924-1927 yılları arasında Sovyetler Birliğinin Türkiye'ye tanıdığı lisanssız ithalat yapma hakkıdır. Ekim devriminden sonra Sovyetler Birliği iç ekonomisinde kamulaştırmalara giderken dış ticaret üzerinde ise devlet tekeli uygulamıştır. Bu arada, Türkiye ekonomisinde herhangi bir müdahaleyi kabul etmemiş ve Türk hükümetini Sovyet devlet tekeli dış ticraet kurumlarının Türkiye’ye girmesine izin vermeye zorlamak kolay olmamıştır. Sovyetler Birliği ile Türkiye arasındaki ticaret ilişkisi Sovyetlerin kendi ticaret kurumlarını kendi kanunlarına göre 1927 yılında imzalanan ticaret anlaşmasına kadar oluşturamadığından dolayı sorunlu olarak yürümüştür. Batı dünyasının uyguladığı ticari baskılardan ve yaptırımlardan bunalan Sovyetler Birliği hükümetleri Türkiye ve İran ile ticari ilişkilerini 1920'li yıllar boyunca üst seviyelerde tutmaya çalışmıştır. Bu yüzden, Sovyetler Birliği, İran ve Türkiye ile ticaret anlaşması imzalanması için zemin aramıştır. Ticaret anlaşmasının imzalanması Sovyetler Birliğinin kendi ticaret kurumlarını bu iki ülke içerisinde oluşturmasını sağlayacak ve Sovyetlerin dış ticari çıkarlarının Türkiye’de ve İran’da savunulmasında avantaj sağlanmasına yardımcı olacaktır. Sovyet Ticaret Bakanlığı, Türkiye ve İran'a menşei kendi ülkeleri olduğunu kanıtladıkları birçok ürünün Sovyetlere ithal edilmesi için lisanssız mal getirme izni vermiştir. Başta bu durumdan faydalanan Türk tacirler olsa da zaman içerisinde Türkiye'de bulunan Sovyetler Birliği ticaret kurumları olan Arkos, Russoturk ve Kafkaslar Üzerinden Ticaret Yapan Kurum da bu hakkı kullanmaya başlamışlardır. Kısa sürede her iki ülke ticaretinde lisanssız ithalat rakamlarının lisanslı ithalat rakamlarını geçtiği görülecektir. İlk başlarda tüketim mallarının büyük bir çoğunluğu oluşturduğu bilinse de sonraki dönemlerde Sovyetler Birliği lisanssız ithalat yolu ile Türkiye'den daha çok hammadde almıştır. Dolayısıyla Türkiye'yi Sovyet bürokratlarla bir ticaret anlaşmasına yönlendirmek için kurulan sistem Sovyetler Birliğinin sanayi üretimine katkı sunan bir ticaret sistemine dönüşmüş ve iki ülke arasındaki dış ticarete katkıda bulunmuştur

A Different Way of Foreign Trade with the Soviet Union in the Early Turkish Republican Period: Unlicensed Import Trade

Unlicensed import trade was the most important right that was given by the Soviet Union to Turkey in order to provide a stable foreign trade between the two countries from 1924 to 1927. The Soviet Union began to nationalize all firms in their domestic economy and imposed a state monopoly on foreign trade after the revolution. In the mean time Turkey did not accept any intervention in its economy, and it was not easy to force the Turkish government to allow Soviet state monopoly foreign trade institutions into Turkey. Hence, the Soviet Union could not establish its trade institutions according to its foreign trade rules. This caused a problematic trade relationship between the two countries until1927, when a trade agreement was finally signed. Because of the sanctions and trade bans that were implied by Western countries to the Soviet Union, Soviet bureaucrats tried to put higher priority on their trade relationships with Iran and Turkey in the 1920s. Thus, the Soviet Union looked for every opportunity that it could help to sign trade agreements with Turkey and Iran. A trade agreement could establish Soviet trade institutions with all the desired recognitions and bring about an advantage in defending Soviet foreign trade interests in Turkey and Iran. The Ministry of Trade gave permission to import merchandise without any license from Turkey and Iran to the Soviet Union as long as the origin of them was proved to belong to the two countries. At first Turkish merchants benefited from unlicensed imports to the Soviet Union. Then, Soviet trade institutions, Arcos, Russoturk and the Transcaucasian Trade Organization, also benefited from unlicensed import to the Soviet Union. In a very short time unlicensed import rates caught and passed licensed imports. Consumer goods were most common in unlicensed import trade at the beginning. Later on the Soviet Union imported mostly raw materials by unlicensed import trade from Turkey. Therefore, the unlicensed trade system was thought to persuade Turkey to sign a trade agreement by Soviet bureaucrats. Unlicensed import trade from Turkey provided the material to increase industrial production in the Soviet Union, and contributed to foreign trade between the two countries.

PDF

___

GARF, fon: 374, opis: 1, delo: 1072
80 GARF, fon: 374, opis: 1, delo: 1876, page. 39.
GARF, fon: 374, opis: 28, delo: 1109
GARF, fon: 374, opis: 28, delo: 1872
GARF, fon: 374, opis: 28, delo: 1873
GARF, fon: 374, opis: 1, delo: 1874
GARF, fon: 374, opis: 1, delo: 1875
GARF, fon: 374, opis: 1, delo: 1876
GARF, fon: 374, opis: 28, delo: 1877
GARF, fon: 374, opis: 1, delo: 1879
RGAE, fon: 413, opis: 2, delo: 2043
RGAE, fon: 413, opis: 2, delo: 2044
BAKULIN S. N.-MUŞISTIN D. D. (1939) Vneshniia Torgovlia SSSR za 20 let 1918-1937 Statisticheskii Spravochnik, Mezhdunoradniia Kniga, Moskva.
BAYKOV Aleksandr (1946) Soviet Foreign Trade, Princeton University Press, Princeton.
CARR H. Edward (1989) Bolşevik Devrimi 1917-1923 3. cilt, Metis Yayınları, İstanbul.
ERGİN Feridun (1977) Atatürk Zamanında Türk Ekonomisi. Duran Ofset Matbaacılık.
FORESTIER-PEYRAT Etienne (2013) Red Passage To Iran: The Baku Trade Fair And The Unmaking Of The Azerbaijani Borderland, 1922-1930, Ab Imperio, No:4
GOLDSTEIN J. and others (1929) Entsiklopedia Sovetskogo Importa, Tom: Pervyi Izdatelstvo Narkomtorga SSSR i RSFSR, Moskva.
HIRST J. Samuel (2018) Georgiy Çiçerin, Sovyet Dış Politikası ve Türk İhtilali, Toplumsal Tarih, İstanbul, Sayı 298 (Ekim).
KEYDER Çağlar (1993) Dünya Ekonomisi İçinde Türkiye 1923-1939, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
KURMUŞ Orhan (2012) Emperyalizmin Türkiye'ye Girişi, Yordam Kitap, İstanbul.
ÖKÇÜN Gündüz (1971) 1920-1930 Yılları Arasında Kurulan Türk Anonim Şirketlerinde Yabancı Sermaye, AÜSBFY, Ankara.
TACİBAYEV Raşit (2004) Kızıl Meydandan Taksime, Siyasette, Kültürde ve Sanatta Türk-Sovyet İlişkileri 1925-1945, Truva Yayınları, İstanbul.
ŞEMSUTDİNOV A., BAGİROV Y. A. (1979) Bir Karagün Dostluğu Kurtuluş Savaşı Yıllarında Türkiye-Sovyetler Birliği İlişkileri, Bilim Yayınları, Çev. Hasanoğlu A., İstanbul.
VİNKONUR A. ve BAKULİN S., Foreign Trade Of The Union Of Socialist Soviet Republics Over The Period 1918-1928, Moskva.
Vneshnia Torgovlia (1960) SSSR za 1918-1940. Statisticheskii Obzor. Moskva: Vneshtorgizdat, Moskva.
WOOD Alan (2005) Stalin and Stanilism, Routledge, New York.
TEZEL S. Yahya (1994) Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi 1923-1950, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
Türkiye İstatistik Yıllığı (1937) Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları, Ankara.