“Bolşevik Ruslar”ın Millî Mücadele Hareketiyle Temas Kurma Girişimleri

Bolşevik İhtilali sadece ortaya çıktığı coğrafyada değil; aynı zamanda çevrebölgeler, devletler ve milletler üzerinde doğrudan ya da dolaylı olarak etkisinihissettirmiştir. Birinci Dünya Savaşı’nın henüz tamamlanmadığı sıradameydana gelen ihtilal, Rusya’da iktidarın el değiştirmesiyle sonuçlanmıştır. İktidarın yeni sahibi olan Bolşevikler, hâkimiyetlerinin kabul görmesiamacıyla iç ve dış politikalarını Çarlık döneminden farklı bir çizgiye oturtmakistemiş olsa da Çarlık Hükûmeti’nin eski müttefikleri olan İngiltere ve Fransayeni yönetimi tanımak istememiş; hatta Çarlık idaresini tekrar canlandırmakamacıyla mücadele eden karşı devrimci gruplara askerî ve mali anlamdadestek vermiştir. Bu durumu ülke bütünlüklerine alenen bir tehdit olarakalgılayan Bolşevikler, yayımladıkları deklarasyonlar vasıtasıyla emperyalizmeve emperyalizmin temsilcilerine karşı tüm ulus ya da hükûmetleriayaklanmaya teşvik etmiştir. Bununla beraber, Bolşevikler emperyalistanlayışla hareket eden devletlerin tehdit ve işgaline maruz kalan ulus vehükûmetleri destekleyici söylemler geliştirmişlerdir. Söz konusu söylemlerkendilerinin de düşman olarak addettikleri cepheye muhalif kitlelere“ortaklık” ve “birlikte hareket etme” davetlerine doğru evirilmiştir. Budavetler Mondros Mütarekesi sonrasında İtilaf Devletleri’nin işgaliyle karşıkarşıya kalan Türkleri de kapsamaktadır. Türklerin bağımsızlık mücadelesininde “Batı”yı hedef alması, Bolşeviklerin Türklerle temasa geçmesini zaruri birhâle getirmiştir. Taraflar arasında resmî ilişkilerin oluşturulmasından öncekisüreçte Bolşeviklerin Millî Mücadele temsilcileriyle bağlantı kurmayaçalıştıkları bilinmektedir. Bu bağlamda yıllardır tartışılagelen Havza görüşmeside çalışmanın kapsamına dâhil edilmiştir. Çalışmaya konu olan temasgirişimlerinin temelinde yatan faktörlerin Bolşeviklerin dış politikayaklaşımları açısından analizi ve Türklerin bu yaklaşımlara tepkisi, taraflararasında resmî ilişkilerin kurulmasına zemin hazırlaması bakımındanincelenmeye değer görülmüştür. Bu çalışma taraflar arasında temasgirişimlerinin başlamasından resmi ilişkiler kurulmasına kadar olan dönemikapsamaktadır.

Endeavours of the “Bolsheviks” to Contact the Turkish National Movement

Directly or indirectly, the Bolshevik Revolution had effects not only in the geography it emerged, but also in the neighbouring regions, states and for their peoples. The revolution, which occurred during the Great War, resulted in the change of ruling power in Russia. The Bolsheviks, which are the new holder of the ruling power, wished to place their domestic and foreign policies on a line more different than in the Tsarist Russia in order for their authority to be accepted. The previous allies of the Tsarist Russia, namely France and Great Britain, however, did not want to recognize the new administration. Moreover, they supported, in military and financial sense, the counter-revolutionary groups in order to bring back the Tsarist administration. This was perceived by the Bolsheviks as an overtly threat to the territorial integrity. The Bolsheviks encouraged all the nations and governments to revolt against the imperialists and their representatives through declarations they issued. Moreover, they developed discourses supporting all the nations and governments that were under the threat and occupation of the states acting with imperialist approach. The discourses in question evolved into the invites of “collaboration” and “partnership” with the groups opposing to the front deemed by the Bolsheviks as enemies. Such invites also cover the Turks, who experienced the occupation of the Allied Powers after the Mudros Armistice. Since the Turkish National Struggle was against the Western Powers, the Bolsheviks felt the need to contact the Turks. In the process before the formal relations were established between the parties, it is known that the Bolsheviks tried to contact the representatives of the Turkish National Struggle. In this context, the meeting of Havza, which has been discussed for years, were included in this study. The analysis of the factors, which are the basis of the contact attempts, from the viewpoint of the foreign policy approaches of the Bolsheviks and the reaction of the Turks to these approaches are considered to be valuable for analysis in respect of preparing the grounds for the establishment of the formal relations between the parties. This study covers the period from the beginning of the contact attempts between the parties to the establishment of formal relations.

PDF

___

Rossiyskiy Gosudarstvennıy Arhiv Sotsialno-Politiçeskoy İstorii (RGASPİ) (Rusya Sosyo-Politik Tarih Devlet Arşivi)
RGASPİ, F: 85, Op: T, D: 25, L: 1
RGASPİ, F: 85, Op: T, D: 97, L: 2
RGASPİ, F: 85, Op: T, D: 96, L: 5
RGASPİ, F: 85, Op: T, D: 61, L: 9
RGASPİ, F: 85, Op: T, D: 61, L: 14
RGASPİ, F: 85, Op: T, D: 61, L: 15
RGASPİ, F: 85, Op: T, D: 97, L: 16
RGASPİ, F: 85, Op: T, D: 61, L: 29
RGASPİ, F: 85, Op: T, D: 61, L: 32
RGASPİ, F: 85, Op: T, D: 61, L: 95
RGASPİ, F: 159, Op: 2, D: 57, L: 1
RGASPİ, F: 159, Op: 2, D: 57, L: 2
RGASPİ, F: 159, Op: 2, D: 57, L: 2 arka sayfa
RGASPİ, F: 159, Op: 2, D: 57, L: 3
RGASPİ, F: 159, Op: 2, D: 57, L: 7
RGASPİ, F: 159, Op: 2, D: 57, L: 8
RGASPİ, F: 159, Op: 2, D: 57, L: 88
Askeri Tarih ve Stratejik Etüt ve Denetleme Başkanlığı Arşivi (ATASE), İstiklal Harbi Kataloğu (İSH)
ATASE, İSH, Kutu No: 913, Gömlek No: 55, Belge No: 1, (24 Mart 1337/1921)
ATASE, İSH, Kutu No: 645, Gömlek No: 2, Belge No: 3, (4 Ağustos 1337/1921)
ATASE, İSH, Kutu No: 671, Gömlek No: 37, Belge No: 3, (12 Ocak 1337/1921)
ATASE, İSH, Kutu No: 911, Gömlek No: 12, Belge No: 1, (7 Eylül 1336/1920)
Dokumentı Vneşney Politiki SSSR (1959/1958) Tom 1/2, Gosudarstvennoye İzdatelstvo Politiçeskoy Literaturı, Moskva.
TBMM Gizli Celse Zabıtları Devre: 1, Cilt: 1, İçtima: 1, (3 Temmuz 1336/1920)
Hâkimiyet-i Milliye, (5 Ekim 1920)
Vatan, (20 Mayıs 1976)
ADA Turhan (2018) Rus-Batı Rekabetinin Odak Noktasındaki Anadolu ve Ankara Hükûmeti’nin Sovyet Politikası, Belleten, Cilt 82, Sayı 295, s. 1077- 1151.
AHMET İZZET PAŞA (2017) Feryadım, Cilt 2, İkinci Baskı, (Haz.) Süheyl İzzet Furgaç –Yüksel Kanar, Timaş Yayınları, İstanbul.
AKAL Emel (2013) Millî Mücadelenin Başlangıcında Mustafa Kemal, İttihat Terakki ve Bolşevizm, İkinci Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul.
AKAL Emel (2008) “Rusya’da 1917 Şubat ve Ekim Devrimlerinin Türkiye’ye Etkileri/Yansımaları”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt 8, İkinci Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, s. 114-137.
ALLEN W E D ve MURATOFF Paul (1953) Caucasian Battlefields A History of The Wars On the Turco-Caucasian Border 1828-1921, Cambridge University Press, London.
ALSAN Cevdet (1976) Türk-Sovyet Halklarının Kardeşliği, Sorun Yayınları, İstanbul.
ARİF CEMİL (DENKER) (1992) İttihatçı Şeflerin Gurbet Maceraları, (Haz.) Yücel Demirel, Arma Yayınları, İstanbul.
ARMAOĞLU Fahir (1970) 1920 Yılında Millî Mücadele ve Sovyet Rusya, VII. Türk Tarih Kongresi, Cilt 2, Ankara, s. 893-900.
ASLAN Betül (2010) Yeni Belgeler Işığında Karakol Cemiyeti, Uşak Kongresi ve Karakol Cemiyeti’nin Bolşeviklerle Yaptığı Anlaşma, Atatürk Dergisi, Cilt 4, Sayı 1, s. 29-63.
ASLAN Yavuz (1997) Türkiye Komünist Fırkası’nın Kuruluşu ve Mustafa Suphi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
ATATÜRK Kemal (2017) Nutuk 1919-1927, Otuzuncu Baskı, (Yay. Haz.) Zeynep Korkmaz, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara.
Atatürk’ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV (2006) Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara.
AYDEMİR Şevket Süreyya (2011) Tek Adam Mustafa Kemal 1919-1922, Yirmi Sekizinci Baskı, Cilt 2, Remzi Kitabevi, İstanbul.
Balıkesir ve Alaşehir Kongreleri ve Hacîm Muhittin Çarıklı’nın Kuvâ-yı Milliye Hatıraları (1919-1920) (2014) Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Yayınları, Ankara.
BAYTAL Yaşar (2018) Osmanlı Basınında 1917 Bolşevik İhtilali, History Studies, Cilt 10, Sayı 5, s. 1-15.
BAYUR Hikmet (1971) Mustafa Suphi ve Millî Mücadeleye El Koymaya Çalışan Başı Dışarda Akımlar, Belleten, Cilt 35, Sayı 40, s. 587-654.
BEKCAN Umut (2013) Devrimden Sonra: Bolşeviklerin Zorunlu Dış Politikası, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Cilt 68, No 4, s. 73-102.
BİLGE A Suat (1992) Güç Komşuluk Türkiye-Sovyetler Birliği İlişkileri 1920-1964, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara.
BUDYONNIY Semyon Mihayloviç (1958) Proydennıy Put, Voennoye İzdatelstvo, Moskva.
CARR Edward Hallett (1952) Radek’s ‘Political Salon’ in Berlin 1919, Soviet Studies, Cilt 3, No 4, s. 411-430.
CARR Edward Hallett (2015) Sovyet Rusya Tarihi Bolşevik Devrimi 1917-1923, Cilt 3, İkinci Baskı, Çev. Tuncay Birkan, Metis Yayınları, İstanbul.
CARR Edward Hallett (2016) Sovyet Rusya Tarihi Bolşevik Devrimi 1917-1923, Çev. Orhan Suda, Cilt 1, Metis Yayınları, Beşinci Baskı, İstanbul.
CEBESOY Ali Fuat (2002) Moskova Hatıraları Millî Mücadele ve Bolşevik Rusya, (Haz.) Osman Selim Kocahanoğlu, Temel Yayınları, İstanbul.
CEBESOY Ali Fuat (2010) Millî Mücadele Hatıraları, İkinci Baskı, Temel Yayınları, İstanbul.
DEGRAS Jane (1951) Soviet Documents on Foreign Policy 1917-1924, Vol. 1, London.
DERMAN Giray Saynur (2020) TBMM Dönemi Türk Sovyet İlişkileri ve SSCB Dış Politikası (1917-1925), Yeni Türkiye: TBMM’nin 100. Yılı Özel Sayısı II, Sayı 112, s. 5-19.
ERDAŞ Sadık (2017) Türk-Sovyet İlişkilerinin İlk yılı ve İki Kararname, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi (CTAD), Sayı 26, s. 67-90.
ERİKAN Celal (2018) Kurtuluş Savaşı Tarihi, (Haz.) Rıdvan Akın, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
FISCHER Louis (1930) The Soviets In World Affairs, Vol. 1, London.
GORKİY M vd (2012) 1917 Sovyet Devrimi, Cilt 1, Çev. Alaattin Bilgi, Evrensel Basım Yayınları, İstanbul.
GÖKAY Bülent (2006) Emperyalizm İle Bolşevizm Arasında Türkiye, İkinci Baskı, Çev. Sermet Yalçın, Agorakitaplığı, İstanbul.
GÜNAY Nejla (2019) Bolşevik İhtilali’nin Ardından Osmanlı Devleti’nin Rusya’daki Yeni Rejime Bakışı, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt 35, Sayı 100, s. 353-376.
GÜNDÜZ Ahmet (2005) 1917 Bolşevik İhtilalinin Türk Dünyasındaki Yansımaları, Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 6, Sayı 5, s. 1-12.
GÜRÜN Kamuran (2010) Türk Sovyet İlişkileri (1920-1953), İkinci Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
HARRİS George S (1979) Türkiye’de Komünizmin Kaynakları, Boğaziçi Yayınları, İstanbul.
İLERİ Rasih Nuri (2014) Atatürk ve Komünizm, Yedinci Baskı, Scala Yayıncılık, İstanbul.
İvan Osipoviç Kolomiytsev (1971) Diplomatiçeskiy Slovar, Tom 2, İzdatelstvo Politiçeskoy Literaturı, Moskva, s. 79.
KANDEMİR Feridun (1966) Atatürk’ün Kurduğu Türkiye Komünist Partisi ve Sonrası, Yakın Tarihimiz Yayınları, İstanbul.
KARABEKİR Kazım (2014) İstiklal Harbimiz, Cilt 1/2, Beşinci Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
KARPAT Kemal H. (2014) Kısa Türkiye Tarihi 1800-2012, Dördüncü Baskı, (Haz.) Güneş Ayas, Timaş Yayınları, İstanbul.
KAZEMZADEH Firuz (1951) The Struggle For Transcaucasia (1917-1921), Philosophical Library, New York.
KILIÇ Selami (Basım Tarihi Yok) Türk-Sovyet İlişkilerinin Doğuşu Brest- Litovsk Barışı ve Müzakereleri (22 Aralık 1917 – 3 Mart 1918), Ülke Kitapları, İstanbul.
KLYUÇNİKOV Yuriy Veniaminoviç i SABANİN Andrey (1926) Mejduradnoya Politika Noveyşego Vremeni v Dogovorah, Notah i Dekleratsiyah, Çast 2, İzdanie Litizdata NKİD, Moskva.
KOCABAŞOĞLU Uygur ve BERKE Metin (2018) Bolşevik İhtilâli ve Osmanlılar, İkinci Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul.
KURAT Akdes Nimet (2011) Türkiye ve Rusya XVIII. Yüzyıl Sonundan Kurtuluş Savaşı’na Kadar Türk-Rus İlişkileri (1798-1919), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
KÜÇÜK Evren - BEKAR Nurgül (2019) Türk Diplomatlarının Bakış Açısıyla Türk-Sovyet İlişkileri (1917-1925), Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Cilt 74, Sayı 1, s. 163-192.
LENİN V İ (1974) Polnoye Sabraniye Soçineniy, Tom 35, İzdatelstvo Politiçeskoy Literaturı, Moskva.
LENİN V İ (2014) Ulusların Kaderlerini Tayin Hakkı, Çev. Muzaffer Erdost, On İkinci Baskı, Sol Yayınları, Ankara.
LEWİN Moshe (2020) Sovyet Yüzyılı, Beşinci Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul.
LİEBMAN Marcel (2017) Rus Devrimi Bolşevik Zaferinin Kökenleri, Aşamaları ve Anlamı, Çev. Samih Tiryakioğlu, Ayrıntı Yayınları, İstanbul.
MANDEL Ernest (1997) Ekim 1917: Darbe mi Sosyal Devrim mi? Rus Devriminin Meşruiyeti, Çev. Oktay Emre, Yazın Yayınları, İstanbul.
MERAM Ali Kemal (1969) Türk Rus İlişkileri Tarihi, Kitaş Yayınları, İstanbul.
MİLLER A (1941) İstoriya Sovetsko-Turetskih Otnoşeniy, İstoriçeskiy Jurnal, İzdatelstvo Pravda, Kniga 10-11, s. 100-109.
MİLLER A F (1957) Burjuazno-Natsionalnaya Revolyutsiya V Turtsii, Sovetskaya Rossiya i Kapitalistiçeskiy Mir V 1917-1923 gg., Gosudarstvennoye İzdatelstvo Politiçeskoy Literaturı, Moskva, s. 578-585.
MURGUL Yalçın (2017) Osmanlı Devleti için Bolşevik İhtilali Neyi İfade Ediyordu?, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi (CTAD), Sayı 26, s. 4-36.
MURGUL Yalçın (2018) “Mustafa Suphi’nin Hayatına Dair Bazı Notlar”, Kebikeç: İnsan Bilimleri İçin Kaynak Araştırmaları Dergisi, Sayı 46, s. 381-405.
MÜDERRİSOĞLU Alptekin (2013) Kurtuluş Savaşı’nın Mali Kaynakları, İkinci Baskı, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, İstanbul.
OKYAR Fethi (1980) Üç Devirde Bir Adam, (Haz.) Cemal Kutay, Tercüman Yayınları, İstanbul.
ORBAY Rauf (1993) Cehennem Değirmeni Siyasi Hatıralarım, Cilt 1, Emre Yayınları, İstanbul.
ÖZ Baki (2014) Atatürk’ün Anadolu’ya Gönderiliş Olayının İç Yüzü, Dördüncü Baskı, Can Yayınları, İstanbul.
ÖZALP Kazım (1988) Millî Mücadele 1919-1922, Cilt 1, İkinci Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
PERİNÇEK Mehmet (2014) Atatürk’ün Sovyetlerle Görüşmeleri Sovyet Arşiv Belgeleriyle, Dördüncü Baskı, Kaynak Yayınları, İstanbul.
REED John (2017) Dünyayı Sarsan On Gün, Çev. Rasih Güran, Yordam Kitap, Altıncı Baskı, İstanbul.
ROBİNOWİTCH Alexander (2010) Bolşevikler İktidara Geliyor Petrograd’da 1917 Devrimi, Çev. Levent Konyar, Yordam Kitap, Birinci Baskı, İstanbul.
ROSENBERG Artnur (2014) Bolşevizm Tarihi, Çev. Levent Konca, Habitus Yayınları, İstanbul.
RUSSELL Bertrand (2016) Bolşevizmin Pratiği ve Teorisi, bgst Yayınları, İstanbul.
ŞAHİN Enis (2005) Diplomasi ve Sınır Gümrü görüşmeleri ve Protokolleri-1918, Yeditepe Yayınları, İstanbul.
ŞAMSUTDİNOV Abdula Mardanoviç (2010) Bir Sovyet Tarihçisinin Gözüyle Türkiye Ulusal Kurtuluş Savaşı (1918-1923), Çev. Ataol Behramoğlu Dördüncü Baskı, Cumhuriyet Kitapları, İstanbul.
SARINAY Yusuf (1986) “Millî Mücadele’de Türk-Sovyet Münasebetleri”, On dokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 1, Sayı 1, s. 200-218.
SELEK Sebahattin (1987) Anadolu İhtilali, Cilt 2, Sekizinci Baskı, Kastaş Yayınları, İstanbul.
SONYEL Salahi R (2014)Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika I, Dördüncü Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
SONYEL Salahi R (2012) Kaygılı Yıllar, Remzi Kitabevi, İstanbul.
SORGUN Taylan (2010) Halil Paşa İttihat ve Terakki’den Cumhuriyet’e, Altıncı Baskı, Destek Yayınevi, İstanbul.
SÖYLEMEZOĞLU Galip Kemali (1939) Rusya Tarihi, Kanaat Kitabevi, İstanbul.
TANSU Samih Nafiz (2016) İki Devrin Perde Arkası Teşkilat-ı Mahsusa, Onuncu Baskı, Nokta Kitap, İstanbul.
TEKELİ İlhan ve İLKİN Selim (1980) Kurtuluş Savaşında Talat Paşa ile Mustafa Kemal’in Mektuplaşmaları, Belleten, Cilt 44, Sayı 174, s. 301-345.
TENGİRŞEK Yusuf Kemal (1981) Vatan Hizmetinde, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
TEVETOĞLU Fethi (1988) Millî Mücadele Yıllarındaki Kuruluşlar, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
TOPRAK Zafer (2017) Vladimir İlyiç Ulyanof (Lenin) ve Türkiye-I Ekim Devrimi ve Osmanlı-Türk Basınında Lenin, Toplumsal Tarih, Sayı 287, s. 72- 78.
TUNÇAY Mete (1983) Bilineceği Bilmek, Alan Yayınları, İstanbul.
TÜRKGELDİ Ali (1948) Moudros ve Mudanya Mütarekelerinin Tarihi, Türk Devrim Tarihi Enstitüsü Yayınları, Ankara.
VOLİN (2017) Bilinmeyen Devrim, Çev. Erden Akbulut, Birinci Baskı, Ayrıntı Yayınları, İstanbul.
WELLS Herbert George (2019) Gölgeler İçinde Rusya, Çev. Mert Moralı, İthaki Yayınları, İstanbul.
YALÇIN Hüseyin (2002) Cahit İttihatçı Liderlerin Gizli Mektupları, (Haz.) Osman Selim Kocahanoğlu, Temel Yayınları, İstanbul.
YERASİMOS Stefanos (1979) Türk-Sovyet İlişkileri Ekim Devriminden “Millî Mücadele”ye, Gözlem Yayınları, İstanbul.
YÜCEER Saime (2016) Millî Mücadele Yıllarında Ankara-Moskova İlişkileri, İkinci Baskı, Sentez Yayıncılık, İstanbul.
ZÜRCHER Erik Jan (2013) Millî Mücadele’de İttihatçılık, Çev. Nüzhet Salihoğlu, Sekizinci Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul.