TEMSİLÎ-ALEGORİK TARTIŞMALARI BAĞLAMINDA BİR AŞK MESNEVİSİ: ŞEMS Ü KAMER

Eski Türk edebiyatında mesnevilerin ve özellikle aşk mesnevilerinin hem niceliknitelik hem de çeşit yönüyle hâkimiyeti bilinen bir durumdur. Aşk mesnevileriarasında ise tasavvufî olanlar dikkat çekecek şekilde öne çıkmaktadır. Zira bueserler genellikle kurgusu bakımından tekdüzelikten uzaktır ve birden fazlaanlam katmanına işaret etme gayretiyle oluşturulmuştur. Bu makale, Uşşâkî (XV.yy) tarafından telif-tercüme bir tasavvufî mesnevi olarak kaleme alınmış 12832beyitlik Yenbû-ı Hikmet’in mühim bir bölümünü oluşturan ve müstakil mesnevikabul edilebilecek kadar hacimli Şems ü Kamer isimli aşk hikâyesi üzerinedir.Eski şiirde temsilî/alegorik anlatım biçimlerinin denendiği mesnevilerde kozmikunsurların, kahraman adlarının yerine kullanıldığı görülmüştür. Daha evvelvarlığından haberdar olmadığımız Şems ü Kamer de bu minvalde bir aşkmesnevisi olarak karşımıza çıkmıştır. Çalışmanın giriş bölümünde edebîsanatların merkezinde bulunan teşbihe değinilmiş; teşbihle doğrudan irtibatlıolan mecaz, istiare, temsilî istiare/temsil, sembol ve alegori kavramları üzerindedurulmuştur. Bu anlam sanatlarının ve kavramların aralarındaki uzaklığayakınlığa/farklara dikkat edilmeksizin, bazı aşk mesnevileri nitelenirkenbirbirlerinin yerine kullanılması irdelenmiştir. “Şems ü Kamer ve Temsilî/Alegorik Anlatım Tekniği” başlıklı ikinci bölümde ise Şems ü Kamer hakkında kısabir tanıtım yapılmıştır. Daha sonra Şems ü Kamer’in şekil ve nüsha özelliklerinegenel hatlarıyla değinilip konusu ve temsilî/alegorik anlatımın tercih edildiğikurgusu üzerine değerlendirmelerde bulunulmuştur. Bu bağlamda temsil vealegoriye dair teorik zemin ve yorumlar dikkate alınarak Şems ü Kamer’intemsilî/alegorik aşk mesnevileri içindeki önemi tartışılmış ve aşk mesnevileriliteratürüne eklenmesi teklif edilmiştir.

A MATHNAWI OF LOVE IN THE CONTEXT OF THE REPRESENTATIVEALLEGORIC DISCUSSIONS: ŞEMS U KAMER

The dominance of the mathnawis -especially the mathnawis of love- in terms of both its quality/quantity and variety is a known matter in the Turkish classical literature. Among the mathnawis of love the mystic ones remarkably shine out because in general these works are far from monotony in construct and are formed with the effort of pointing out several semantic strata. This article is about a love story named Şems u Kamer which forms an important part of Yenbuı Hikmet written by Uşşaki (15th century) as a compilation-translation mystic mathnawi consisting of 12832 verses, which is almost excepted as a separate mathnawi because of its voluminosity. In the allegoric mathnawis of the classical literature, the cosmic elements are used to be the names of protagonists. Şems u Kamer, which was not known before, is one of such mathnawis. In the introduction of this study simile, which is admitted as the heart of literary arts, is discussed; and the terms of metaphor, representation and representative metaphor, symbol and allegory, which are directly related with simile, are discussed. Regardless of the differences/connections between figures of speech and related concepts, some of the mathnawis that are used to replace other mathnawi kinds are examined. In the second part titled “Şems ü Kamer ve Temsilî/ Alegorik Anlatım Tekniği”, Şems u Kamer is introduced and evaluated briefly. Then, the copy and form of Şems u Kamer are outlined and its content, which uses symbolic/allegorical fiction, is evaluated. Based on the theoretical background and analyses, the article discusses the place of Şems u Kamer among symbolic/allegorical love mathnawis and it suggests that Şems u Kamer should be added to the love mathnawis.

PDF

___

AÇIL, Berat. Klasik Türk Edebiyatında Alegori. İstanbul: Küre Yayınları, 2013.
AÇIL, Berat. “Bir Tür mü Tarz mı? Klasik Türk Edebiyatında Alegori”. Dîvân Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 19/37 (2014/2): 145-167.
AKSAN, Doğan. Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim. 3 Cilt. Ankara: TDK Yayınları, 2015, (3 cilt bir arada).
AKTAŞ, Hasan. Klasik Türk Edebiyatında Sembolik (Temsilî) Anlatım Üslûbunun Gelişimi, (doktora tezi, 2011), Atatürk Üniversitesi SBE, Erzurum.
ANBARCIOĞLU, Meliha. “Türk ve İran Edebiyatlarında Mihr u Mah ve Mihr u Müşterî Mesnevîleri”. TTK Belleten XLVII/ 188 (1984): 1151-1189.
BİLGEGİL, M. Kaya. Edebiyat Bilgi ve Teorileri (Belagat). İstanbul: Enderun Kitabevi, 1989.
ÇELEBİOĞLU, Âmil. “Ay”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (TDVİA). 4: 186-191. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
DİZER, Muammer. “Ay”. TDVİA. 4: 183-186. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
DURMUŞ, İsmail ve PALA, İskender. “İstiare”. TDVİA. 23: 315-318. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
HOLBROOK, Victoria. “Alegorinin Ölümü, Hüsn-ü Aşk’ın Özgünlüğü”. Defter 27 (Bahar 1996): 65-80.
KILIÇ, Mahmut Erol. Sûfî ve Şiir. İstanbul: İnsan Yayınları, 2009.
KÜLEKÇİ, Numan. Açıklamalar ve Örneklerle Edebî Sanatlar. Ankara: Akçağ Yayınları, 2003.
MACİT, Muhsin. “İlk Klasik Dönem (1453-1600) Mesneviler”. Türk Edebiyatı Tarihi. Haz. Talat Sait Halman vd. 2. İstanbul: Kültür Ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2006.
ONAY, Ahmet Talat. Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı. İstanbul: Akçağ Yayınları, 2000.
SABUNCU, Zeynep. “Gelibolulu Mustafa Âlî’nin Mihr ü Mâh Mesnevisi”. Journal of Turkish Studies, Âgâh Sırrı Levend Hatıra Sayısı (TUBA) 24/III (2000): 295-305.
SARAÇ, M. A. Yekta. Klâsik Edebiyat Bilgisi Belâgat. İstanbul: Gökkubbe Yayınları, 2018. Tahirül Mevlevi. Edebiyat Lügatı, İstanbul: Enderun Kitabevi, 1994.
TARAKÇI, Muhammed. “Origen ve Alegorik Kitab-ı Mukaddes Yorumu”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/1. (2010): 183-213.
TOPRAK, Metin. Hermeneutik (Yorum Bilgisi) ve Edebiyat. İstanbul: Bulut Yayınları, 2003.
Uşşâkî. Yenbû-ı Hikmet. Uşşâkî Tekkesi, 358. Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi.
WHITMAN, Jon. Allegory- The Dynamics of an Ancient and Medieval Technique. Harvard University Press, 1987.