TARİHTE MİNBERE YÜKLENEN SEMBOLİK VE TERMİNOLOJİK ANLAMLAR ÜZERİNE BAZI TESPİTLER

Cami mimarisinin bölümlerinden birisi olan minberler, tarihte yalnız üzerineçıkılarak din görevlisinin cemaat tarafından görünür hale gelmesini sağlayan,sesinin duyulmasına yardımcı olan alelade bir araç değildiler. Bilakis, kökleri Hz.Peygambere kadar dayanan birtakım görevlerin ifa edilmesinde önemli payasahiptiler. Başta müslümanların dinî konularda bilgilendirilmesi olmak üzere,toplumun idaresine dair işler de minber vasıtasıyla tabana yayılmıştır. Asr-ıSaadet’te ilk numunesi neşvünema bulan minber, daha sonra Râşid Halifelerzamanında da aynı vazifeyi görmeye devam etmiştir. Emevîler dönemindenitibaren minberler, gerek devlet idaresinde gerekse siyasî hayatta aktif roloynamışlardır. Bu devirle birlikte minberler, siyasî ve idarî birtakım yenianlamlar yüklenmesi hasebiyle sembolik/terminolojik bir karakter kazanmayabaşlamıştır. Bir kavram olarak ona yüklenen sembolik anlam, tarihi süreçtezaman zaman zayıflasa da yakın zamana kadar varlığını korumuştur. İslamdünyasının farklı coğrafyalarında ve farklı tarihlerde gerçekleşen gerek iktidarmücadelelerinde gerekse isyan hareketlerinde siyasî propaganda aracı olarakyine minberlerin etkin bir kullanımı söz konusudur. Bunun yanında, halifeyebiatın minberlerde gerçekleşmesi ve minberlerde okunan hutbelerin, iktidarınbir sembolü olarak telakki edilmesi de minberin yüklendiği siyasî ve idarîsahadaki sembolik/terminolojik anlamla ilgilidir. Minberin terminolojidekazandığı anlamlardan bir diğeri, İslam coğrafya ilmine dairdir. Ortaçağ İslamcoğrafyacıları, eserlerinde “minber” kelimesini gelişigüzel kullanmamaktadırlar.Müelliflerin, tasvir ettikleri şehirlerin minbere sahip olup olmadığı ve sahipoldukları minber sayısı gibi kaydettikleri malumat, burada mevzubahis edilecekolan sembolik/terminolojik anlama işaret etmektedir

SOME REMARKS ON THE SYMBOLIC AND TERMINOLOGICAL MEANINGS ATTRİBUTED TO MINBAR IN HISTORY

The minbars (pulpits), one of the sections of mosque architecture, had an important role in performing some functions in Islamic history dating back to the time of the Prophet. It can be said that he did his actions while he was alive, not only as a prophet, but also as a president and a political leader. The Masjid in Madīna was a place of worship for muslims, as well as their meeting place, education-training center, courtroom, military camp, hospital, prison, guesthouse, and finally a state administration center. In early times when the mosque was the center of state administration, his minbar was the place where the administrative, military and political issues of the Muslim community were discussed, but it was also the place where the caliphs receive their allegations from people. In the ongoing historical process, it is certain that these practices in the Prophet’s and the Rightly Guided Caliphs’ periods had an impact on the acceptance of Minbar as one of the signs of sultanate. The spread of minbars outside Ḥijāz corresponds to ʿUmar b. al-Khaṭṭāb (r. 13- 23/634-44) era in terms of the actualization of great conquest movements. In this period, large Masjids (al-Masjid al-Jamīʿ) for Friday prayer (ṣalāt al-jumʿa) were built or existing buildings converted into mosque in the conquered cities of Iraq, Dimashq, Iran and Egypt. According to the general opinion, which is included in both the source works and the contemporary studies, the second minbar established after the Prophet’s minbar is the one which was founded by ʿAmr b. al-ʿĀṣ in al-Fusṭāṭ on the territory of Egypt. However, the account that ʿUmar addressed a speech to the public on the minbar of Basra after the conquest shows that the second minbar recorded in Islamic history may be in Iraq district.

PDF

___

ACAR, Abdurrahman. “Minber-i Nebî Hakkında Bazı Notlar”. Diyanet İlmi Dergi. Peygamberimiz Hz. Muhammed (SAV) Özel Sayısı (2003): 589-616.
AĞIRMAN, Mustafa. Hz. Muhammed Devrinde Mescid Ve Fonksiyonları. 2. Bs. Ravza Yayınları, 2010.
AKIN, Ahmet. “Tarihi Süreç İçerisinde Cami Ve Fonksiyonları Üzerine Bir Deneme”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/29 (2016): 177-209.
APA, Gülay. “Erken Dönem Osmanlı Selâtin Cami Minberleri”. İSTEM. 11 (2008): 249-277.
BALTACI, Cahi�d. “İslam Medeniyetinde Cami”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 3 (1985): 225-241.
BEKRÎ, Ebû Ubeyd. el-Mesâlik ve’l-Memâlik. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1992.
BOZKURT, Nebi. “Minber”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. XXX: 101-103. İstanbul, 2005.
CAHEN, Claude. Osmanlılardan Önce Anadolu. Trc. Erol Üyepazarcı. 2. Bs. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2002.
CAN, Yılmaz. “Minberin Cami Mimarisine Katılımı”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 8/2 (2008): 9-30.
CAN, Yılmaz. İslâmın Kutsal Mabetleri. 2. Bs. Samsun: Sidre Yayınları, 1999.
CAHŞİYÂRÎ, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdûs. Kitâbü’l-Vüzerâu ve’l-Küttâb. Thk. Mustafa es-Sakâ-İbrahim el-Ebyârî-Abdülhafîz Şiblî. Kahire: Matbaatü Mustafa Elbânî el-Halebî ve Evlâdühû, 1938.
ÇAM, Nusret. İslâmda Sanat, Sanatta İslâm. Ankara: Akçağ Basım Yayım, 1999.
DİEZ, Ernst. “Minber”. İslam Ansiklopedisi. 8: 335-337. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı, 1979.
DÖNDÜREN, Hamdi. “Cuma Namazı Ve Kılınma Şartları”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/2 (1987): 141-150.
DUMAN, M. Zeki. “Ebü’l-Feth ed-Deylemî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10: 319. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
EBÛ ŞÂME, Ebu’l-Kâsım Şihâbüddin. er-Ravzateyn fî Ahbâri’d-Devleteyni’nnûriyye Ve’s-Selâhiyye. Thk. İbrahim ez-Zîbak. Beyrut: Müessesetü’rRisâle, 1997.
EBÜ’L-FİDÂ, İmâdüddin İsmail b. Muhammed b. Ömer. el-Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer. 4 Cilt. Mısır: el-Matbaatü’l-Hüseyniyye el-Mısrıyye, ts.
EZRAKÎ, Ebu’l-Velîd Muhammed b. Abdullah. Ahbâru Mekke. Thk. Rüşdî esSâlih Mülhİs. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Endelüs li’n-Neşr, 1389.
GÜNER, Ahmet. “Asr-ı Saadette Mescidler/Camiler ve Fonksiyonları”. Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadette İslâm. 2. Bs. 3: 209-258. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2007.
ISTAHRÎ, Ebû İshâk İbrâhîm b. Muhammed. Mesâlikü’l-Memâlik. Beyrut: Dâru Sâder, 2004.
İBN BİBİ. el-Evamirü’l-Ala’iyye fi’l-Umuri’l-Ala’iyye (Selçuk Name). Trc. Mürsel Öztürk. 2 Cilt. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1996.
İBN FADLÂN, Ahmed b. Fadlân b. el-Abbâs. Rihletü İbn Fadlân ilâ bilâdi’t-Türk ve’r-Rûs ve’s-Sekâlibe. Abudabi: Dâru Süveydâ, 2003.
İBN HAVKAL, Ebü’l-Kâsım Muhammed. Sûretü’l-Arz. Beyrut: Dâru Sâder, 1938.
İBN KESÎR, İmâdüddin Ebü’l-Fidâ. el-Bidâye ve’n-Nihâye. 15 Cilt. Dârü’l-Fikr, 1986.
İBN ŞEDDÂD, İzzüddîn Ebû Abdillah Muhammed b. Ali. el-A’lâku’l-Hatîra Fî Zikri Umerâi’ş-Şâm ve’l-Cezîra. Nşr. Y. Abbare. Dımaşk, 1978.
İBN ŞEMÂİL, Safiyyüddîn Abdülmü’min b. Abdülhak. Merâsıdü’l-Ittılâʿ Alâ Esmâi’l-Emkineti ve’l-Bikâʿ. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1412.
İBN TAĞRÎBERDÎ, Cemâlüddin. en-Nücûmü’z-Zâhira fî Mülûki Mısr ve’lKâhira. Nşr. Vizâratü’s-Sekâfe. 16 Cilt. Mısır: Dâru’l-Kütüb, 1963.
İBN-İ HALDÛN, Abdurrahman b. Muhammed b. Haldûn Hadramî. Mukaddime. Trc. Halil Kendir. 2 Cilt. Ankara, 2004.
İBNÜ’L-ESÎR, İzzüddîn Ebi’l-Hasan Ali b. Ebi’l-Kerem. el-Kâmil fi’t-Târîh. Thk. Ömer Abdüsselam Tedmürî. 10 Cilt. Beyrut, 1997.
İBNÜ’L-FAKÎH, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed b. İshâk el-Hemedânî. elBüldân. Thk. Yûsuf el-Hâdî. 1 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1416.
İBNÜ’L-KALÂNİSÎ, Ebu Ya’lâ Hamza. Zeylü Târîhî Dımaşk. Leiden, 1908.
İBNÜ’L-VERDÎ, Zeynüddin. Târîh. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
İDRÎSÎ, Muhammed b. Muhammed b. Abdillâh. Nüzhetü’l-Müştâk fî İhtirâki’l Âfâk. 2 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1409.
JUNG, Carl G. İnsan Ve Sembolleri. Trc. Ali Nahit Babaoğlu. 4. Bs. İstanbul: Okuyan Us, 2009.
KARAMAĞARALI, Haluk. Anadolu Beylikler Devri Minberleri. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 1955.
KATİB MERÂKUŞÎ. el-İstibsâr fî acâibi’l-emsâr. Bağdâd: Dâru’ş-Şu’ûni’sSekâfiyye, 1986.
KOMİSYON. İlmihal I (İman ve İbadetler). 8. Bs, 2 Cilt. İstanbul: İsam, 2000.
KUBAN, Doğan. “Anadolu-Türk Şehri: Tarihî Gelişmesi, Sosyal Ve Fizikî Özellikleri Üzerinde Bazı Gelişmeler”. Vakıflar Dergisi. 7 (1968): 53-73.
MAKDİSÎ, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed. Ahsenü’t-Tekàsîm fî Maʿrifeti’lEkâlîm. Thk. M. J. De Goeje. 3. Bs. Kahire: Mektebe Medbûlî, 1991.
MAKRÎZÎ, Ahmed b. Ali b. Abdülkadir. el-Mevâ‘izu ve’l-İ‘tibâr bi Zikri’l-Hıtati ve’l-Âsâr. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1418.
MÜELLİFİ MEÇHUL. Hudûdü’l-Âlem Mine’l-Meşrık ile’l-Mağrib. Thk. Yûsuf elHâdîTrc. Yûsuf el-Hâdî. Kâhire, 1423.
NÂSIR-I HÜSREV, Ebû Muîn Nâsır b. Hüsrev b. Hâris el-Kubâdiyânî elMervezî. Sefernâme. Thk. Yahyâ el-Haşşâb. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’lCedîd, 1983.
OCAK, Ahmet. Selçuklular’ın Dinî Siyaseti (1040-1092). İstanbul: Tarih ve Tabiat Vakfı, 2002.
ORAL, M. Zeki. “Anadolu’da Sanat Değeri Olan Ahşap Minberler, Kitabeleri ve Tarihçeleri”. Vakıflar Dergisi. 5 (1962): 23-77.
ÖNKAL, Ahmet. “Asr-ı Saâdette Mescidin Önemi ve Yaptığı Görevler”. Diyanet Dergisi 19/3 (1983): 49-55.
ÖZEL, Ahmet. “Yönetici Peygamber Olarak Hz. Muhammed”. DÎVÂN İlmî Araştırmalar. 20 (Ocak 2006): 1-44.
PEDERSEN, J. “Mescid”. İslam Ansiklopedisi. 8: 24. İstanbul: MEB, 1993.
SEMHȖDÎ, Ebü‘l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Abdillâh el-Hasenî. Vefâü’l-Vefâ Bi Ahbâri Dâri’l-Mustafâ. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419.
SERAHSÎ, Şemsüddin. el-Mebsût. Mısır, 1324.
SIBT İBNÜ’L-CEVZÎ, Ebü’l-Muzaffer Şemsüddin Yusuf Kızoğlu. Mir’âtü’zZâmân fî Târîhi’l-A’yân. 23 Cilt. Dımeşk: Dâru’r-Risâle el-Âlemiyye, 2013.
ŞÜRRÂB, Muhammed b. Muhammed Hasan. el-Me’âlimu’l-Esîra fi’s-Sünneti ve’s-Sîra. Beyrut: ed-Dâru’ş-Şâmiyye, 1991.
TABERÎ, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’t-Taberî (Târîhu’l-Rusül ve’l-Mülûk). Thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. 2. Bs, 11 Cilt. Mısır: Dârü’l-Meârif, ts.
USLU, Recep. Hicri I-II. Yüzyıllarda Horasan Tarihi. Basılmamış Doktora Tezi, Uludağ Ü. S.B.E., 1997.
YAʿKÛBÎ, Ahmed b. Ebû Yaʿkûb b. Ca‘fer b. Vehb İbnu Vâdıh. el-Büldân. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422.
YAʿKÛBÎ, Ahmed b. Ebû Yaʿkûb b. Cafer b. Vehb İbnu Vâdıh Târîhu’l-Yaʿkûbî. Thk. Abdü’-Emîr Mehenâ. 2 Cilt. Beyrut, 2010.
YÂKÛT el-HAMEVÎ, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdillâh. Muʿcemü’lBüldân. 2. Bs, 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1995.
YASAR, Abdî-zâde Hüseyin Hüsameddin. Amasya Tarihi. 12 Cilt. Amasya: Amasya Belediyesi Kültür Yayınları, 2004.
YILDIZ, Hakkı Dursun, ed. Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi. İstanbul: Çağ Yayınları, 1986.
ZEYDAN, Corci. Medeniyet-i İslâmiyye Tarihi. Trc. Zeki Megamiz. Dersaadet: İkdâm, 1328. Arşiv Belgeleri:
CUMHURBAŞKANLIĞI DEVLET ARŞİVLERİ (CDA), Hatt-ı Hümâyûn Tasnifi (HAT), 94/3824 (H-20-07-1220).
CDA, Ali Emiri Mustafa II (AE.SMST.II.), 13/1218 (H-14-11-1113).
CDA, Ali Emiri Mustafa II (AE.SMST.II.), 4/314 (H-29-12-1112).
CDA, Ali Emiri Mustafa II (AE.SMST.II.), 6/560 (H-09-12-1115).
CDA, Cevdet Evkaf (C.EV.), 18/879 (H-04-05-1175).
CDA, Cevdet Evkaf (C.EV.), 20/960 (H-09-12-1177).
CDA, Cevdet Evkaf (C.EV.), 29/1415 (H-02-02-1080).
CDA, Hatt-ı Hümâyûn Tasnifi (HAT), 1511/6 (H-13-06-1225).
CDA, İbnülemin Hatt-ı Hümayun (İE.HAT.), 3/297 (H-12-07-1112).
CDA, İbnülemin Hatt-ı Hümayun (İE.HAT.), 4/340 (H-30-03-108).
CDA, Sadâret Âmedî Kalemi Defteri (A.}AMD.), 1/10 (H-19-03-1260).