FIKIH USÛLÜ YAZIMINDA MEMZÛC METOT ÜZERİNE BİR İNCELEME: İbnü’s-Sââtî’nin Nihâyetü’l-Vüsûl’ü Örneği

Fıkıh usûlü yazımında fukahâ, mütekellimîn ve memzûc olmak üzere üç metodunvar olduğu kabul edilir. Memzûc metotla yazılan kitap Muzafferuddin İbnü’sSââti’nin Nihâyetü’l-vüsûl ilâ ilmi’l-usûl’üdür. İbnü’s-Sââti bu eserini Usûlü’lPezdevî ile Âmidî’nin el-İhkâm’ını esas alarak yazmıştır. Memzûc yöntemin nedenortaya çıktığı, amacı, bu mezc işlemin nasıl ve hangi noktalarda gerçekleştiği gibisorular cevaplanmayı beklemektedir. Bu makalede, memzûc metot, Nihâyetü’lvüsûl’ü merkeze alınarak incelenecektir.Memzûc yöntemin ortaya çıkışındaki en önemli etkenlerden birisi, bazı Hanefîusulcülerin “küllî usûl ilkeleri veya aklî ilkeler” konusunda fukahâ yöntemindehissettikleri görece eksikliktir. Bu metodun ortaya çıkışında, diğer İslâmîilimlerdeki mezc işlemini fıkıh usûlü yazımına uygulama arzusu da etkiliolmuştur. Öte yandan bu yöntemin ortaya çıkışında, usûl ilkelerini kelâmîkabuller üzerine inşâ etme; sünnî mezhepler arasında ortak paydalar arama veuzlaşı çabasının etkili olduğunu en azından Nihâyetü’l-vüsûl için kabul etmekmümkün gözükmemektedir.Nihâyetü’l-vüsûl’ün konu dizimi, içerik ve yönteminde el-İhkâm’ın çok fazlabelirleyici oluşu, eserin mütekellimîn metoduna daha yakın olmasına nedenolmuştur denebilir. İbnü’s-Sââtî’nin eseri, fukahâ ve mütekellimin yöntemlerininkarakteristik bütün özellikleri kitabın tamamında geçerli olacak şekildebirleştirmekten uzaktır. Nihâyetü’l-vüsûl’de özellikle karşıt deliller tartışılırkenve tanımlar yapılırken mantık dil ve terimleri kullanılmıştır. Nihâyetü’lvüsûl’deki tanımlarda Âmidî ve İbnü’l-Hâcib’in bariz bir belirleyici sözkonusudur. Bu nedenle tanımlar konusunda mezcden ziyade mütekellimînusûlünün tercih edildiği söylenebilir.İbnü’s-Sââtî fukahâ ve mütekellimîn usûlcülerinin ihtilaf ettikleri meseleleriaktarmaktan kaçınmaz. Onun ihtilaflı konuları görmezden gelerek veya en aza indirerek bir mezc hedeflemediği açıktır. Ayrıca ilke bazında, iki yöntemarasında arabuluculuk, sentez yahut üçüncü bir yol bulma arayışı içerisinde dedeğildir.

A RESEARC ON THE MAMJŪC METHOD IN WRITING OF USŪL AL-FIQH: The Example of Ibn Al-Sāʻātī’s Nihāyat al-Wuṣūl İlā ʻilm al-Uṣūl

It is accepted that there are three methods in writing of usūl al-fiqh: Fuqahā, mutakallimīn and mamzūc method/tarīqa al-cemʻ. The first book of usūl al-fiqh written by mamzūc method (the tarīqah al-cemʻ) is Muzaffer al-dīn Ibn al-Sāʻātī's book called Nihāyat al-wuṣūl ilā ʻilm al-uṣūl. Ibn al-Sāʻātī has written his Work on the basis of Usūl al-Pezdevī and Āmidī's al-İhkām. The questions such as “why mamzūc method emerges in a theoretical discipline such as usūl al-fiqh”, "What the purpose of this method is", “at what points and how the mazc/combination occurs” are awaiting to be replied. In this article, the mamjūc method/the tarīqah al-cemʻ, will be examined by taking the Nihāyat al-wuṣūl ilā ʻilm al-uṣūl into the center.

PDF

___

ABDÜLAZİZ EL-BUHÂRÎ, Alâeddin. Keşfüʼl-esrâr ʻan Usûli Fahriʼl-İslâm elPezdevî. Nşr. Abdullah Mahmûd Muhammed. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’lKütübi’l-İlmiyye, 1997.
EL-ÂMİDÎ, Seyfüddîn Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed. el-İhkâm fî usûli’l- ahkâm. Thk. Abdürrezzâk Afîfî. 4 Cilt. Riyad: Dâru’s-Samîʻî, 2003.
APAYDIN, Yunus. İslam Hukuk Usulü, 3. Baskı. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2017.
ATAR, Fahrettin. Fıkıh Usûlü, 5. Baskı. İstanbul: İfav, 2002.
EBU’L-HUSEYN EL-BASRÎ, Muhammed b. Ali. Kitâbü’l-Mu‘temed fî usûli’l-fıkh. Nşr: Muhammed Hamîdullah. 2 Cilt. Dımaşk, 1964.
BEDİR, Murteza. Fıkıh, Mezhep ve Sünnet. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2004.
BEDİR, Murteza. “Kelâmcı ve Fıkıhçı Usul Geleneklerine İlişkin Bazı Eleştirel Mülahazalar”, İslam Araştırmaları Dergisi, 29 (2013): 65-97.
EL-CESSÂS, Ebû Bekr er-Râzî. el-Füsûl fi’l-usûl. Nşr. ‘Uceyl Casim en-Neşemî. 2.Baskı. 4 Cilt. Kuveyt: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şüûnü’l-İslâmiyye, 1994.
EL-CÜVEYNÎ, İmâmü’l- Haremeyn Ebü’l-Meâlî. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. Nşr. Abdülazîm ed-Dîb. 2 Cilt. Doha: Câmiatü Katar, 1399.
ED-DEBÛSÎ, Ebû Zeyd Ubeydullah b. Ömer. Takvîmüʼl-edille fî usûliʼl-fıkh. Thk. Halil Muhyiddin el-Meys. Beyrut: Dârüʼl-Kütübiʼl-İlmiyye, 2001.
EBÛ SÜLEYMAN, Abdülvehhâb b. İbrahim. el-Fikru’l-usûlî. Cidde: Dârü’şŞurûk, 1983.
EBÛ ZEHRA, Muhammed. Usûlü’l-fıkh. Dârü’l-Fikri’l-Arabi, t.s.
EL-ENSÂRÎ, Muhammed b. Nizâmüddin. Fevâtihu’r-rahamût Şerhu Müsellemü’s-sübût. 2 Cilt. Bulak, 1322.
EL-GAZZÂLÎ, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Mustasfâ min ʻilmi’lusûl. 2 Cilt. Bulak, 1322.
GÜL, Mutlu. Hanefî Usûlünde Hadis Tenkidi. İstanbul: İfav, 2018.
HALLÂF, Abdülvehhâb. İlmi usûli’l-fıkh. Kâhire: Mektebetü Dâri’t-Türâs, t.s.
HUDARİ Bey, Muhammed. Usûlü’l-fıkh. 6. Baskı. Kâhire: el-Mektebetü’tTicâriyyeti’l-Kübrâ, t.s.
İBN ABDİŞŞEKÛR, Muhibbullah. Müsellemü’s-sübût. 2 Cilt. Bulak, 1322.
İBN AKÎL, Ebuʼl-Vefâ. el-Vâzıh fî usûliʼl-fıkh. Thk. Abdullah b. Abdülmuhsin etTürkî. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetüʼr-Risâle, 1999.
İBN HALDÛN, Abdurrahman. Mukaddime. Beyrut: Dârü’l-fikr, 2003.
İBNÜ’L-HÂCİB, Ebû Amr Osman. Muhtasaru’l-Müntehe’l-usûlî. Thk. Muhammed Hasan İsmail. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
İBNÜʼL-HÜMÂM, Kemâlüddin. et-Tahrîr. 4 Cilt. Kahire: Mektebetü Mustafa elHalebî, 1351. (Emir Padişah’ın Teysîru’t-Tahrîr’i ile birlikte.)
İBNÜ’S-SÂÂTÎ, Muzafferuddîn Ahmed b. Ali. Nihâyetü’l-vüsûl ilâ ʻilmi’l-usûl. Nşr. Saʻd b. Ğarîr Mehdî es-Sülemî. 2 Cilt. Mekke: Câmiʻatü Ümmü’lKurâ, 1418.
İLTAŞ, Davut. “Fıkıh Usûlü Yazımında ‘Kelamcılar Yöntemi ve Fakihler Yöntemi’ Ayrışmasının Mahiyeti Üzerine”, Bilimname, XVII, 2009/2: 65-95.
İSMAİL, Şaban Muhammed. Usûlü’l-fıkh. Riyad: Dârü’l-Merîh, 1981.
KAHRAMAN, Abdullah. Fıkıh Usulü. 3. Baskı. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2014.
KARA, Mustafa. Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2016.
KÂTİP ÇELEBİ, Keşfü’z-zunûn ʻan esâmi’l-kütüp ve’l-fünûn. Nrş. Şerafettin Yaltkaya. 2 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, t.s.
KÖKSAL, Asım Cüneyd. Fıkıh Usûlünün Mahiyeti ve Gayesi. İstanbul: İsam Yayınları, 2008.
KÖKSAL, Asım Cüneyd. “Osmanlılarda Mukaddimat-ı Erbaa Literatürü”, Türkiye Araştırmaları Literatürü Dergisi 14/27 (2016): 101-132.
KÖKSAL, Asım Cüneyd- Dönmez, İbrahim Kâfi. “Usûl-i Fıkıh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 42: 201-210. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
EL-LÂMİŞÎ, Ebu’s-Senâ Mahmûd b. Zeyd. Kitâbün fî usûli’l-fıkh. Thk. Abdülmecîd Türkî. Beyrut: Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1995.
MOLLA FENÂRÎ, Muhammed b. Hamza. Füsûlüʼl-bedâyiʻ fî usûliʼş-şerâʻi. Thk. Muhammed Hasan İsmail. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
MOLLA HÜSREV, Muhammed b. Feramuz. Mirʼâtüʼl-usûl fî şerhi Mirkâtiʼlvüsûl. 2 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1309.
ÖZEN, Şükrü. “Tenkîhu’l-usûl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40: 454-458. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
EL-PEZDEVÎ, Ebu’l-‘Usr Fahru’l-İslam Ali b. Muhammed. Usûl. Nşr. Abdullah Mahmûd Muhammed. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997. (Abdülaziz Buhârî’nin Keşfü’l-esrâr’ı ile birlikte).
EL-PEZDEVÎ, Ebu’l-Yüsr Muhammed b. Muhammed. Maʻrifetü’l-huceci’şşerʻiyye. Thk. Abdülkadir b. Yasin el-Hatîb. Beyrut: Müessesetü’rRisâle, 2000.
ER-RÂZÎ, Ebû Abdullah Fahreddîn. el-Mahsûl fî ʻilmi usûli’l-fıkh. Thk. Câbir Feyyâz el-Alvânî. 6 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, ts.
SADRUŞŞERÎA, Ubeydullah b. Mesud el-Mahbûbî. et-Tavdîh şerhu’t-Tenkîh. Nşr. Muhammed Adnân Dervîş. 2 Cilt. Beyrut: Dârüʼl-Erkam, 1998.
ES-SEMÂNÎ, Ebuʼl-Muzaffer. Kavâtıʻuʼl-edille fiʼl-usûl. Thk. Muhammed Hasan eş-Şâfiî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
ES-SEMERKANDÎ, Ebû Bekr Alâeddin. Mîzânü’l-usûl fî netâiciʼl-ʻukûl. Thk. Muhammed Zekî Abdüʼl-Berr. Kahire: Mektebetü Dârüʼt-Türâs, 1984.
SERAHSÎ, Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed. Usûlüʼs-Serahsî. Thk. Ebûʼl-Vefâ elEfgânî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
SEYYİD BEY, Usûl-i fıkh. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1333.
ŞABAN, Zekiyyüddîn. İslam Hukuk İlminin Esasları. 5. Baskı. Trc. İbrahim Kâfi Dönmez. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2001.
TAŞKÖPRİZADE, Ahmed b. Mustafa. Miftâhu’s-saʻâde ve misbâhu’s-siyâde fî mevzûʻâtü’l-ʻulûm. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye 1985.
TEFTÂZÂNÎ, Saʻdüddîn Mesʻûd b. Ömer. et-Telvîh ale’t-Tavdîh. Nşr. Muhammed Adnân Dervîş. 2 Cilt. Beyrut: Dârüʼl-Erkam, 1998.
TOPALOĞLU, Bekir. Kelam İlmi (İstanbul: Damla Yayınevi, ts.
EL-ÜSMENDÎ, Ebuʼl-feth Alâeddîn. Bezlüʼn-nazar fiʼl-usûl. Nşr. Muhammed Zeki Abdülber. Kâhire: Mektebetü Dâriʼt-Türâs, 1992.
YEŞİLYURT, Temel. “Matüridilerde Tekvin Sıfatı ve Temellendirilişi”, Kastamonu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (2017): 9-23.
YIGIN, Adem. “Fukahâ Metodunun Genel Yapısı Üzerine”, M.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy:24 (2003/1): 65-105.
YIGIN, Adem. Fukahâ Metoduna Göre Yazılan Fıkıh Usûlü Eserlerinin Temel Özellikleri. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2004.
ZEYDAN, Abdülkerim. el-Vecîz fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2002.