İBLİS’İN ŞÜPHELERİNE MOLLA SADRÂ’NIN FELSEFÎ CEVAPLARI

Bu makalede Şehristânî’nin (ö. 548/1153) el-Milel ve’n-Nihal adlı eserindenaklettiği İblis’e ait olduğu iddia edilen şüpheler, Molla Sadrâ’nın (ö. 1051/1640)yazdığı bir risale üzerinden konu edilecektir. Makaleyi önemli kılan şey,metafiziksel ilkelerin kelâm sahasında uygulanmasının bir örneğini incelemişolmasıdır. İblis’in şüpheleri güncelliğini koruduğundan cevaplarının dagüncellenmesi gerekmektedir. Sadrâ teist seviyede sorulan sorulara ancakmetafizik çerçevede cevaplar verilmesi gerektiğini ima etmektedir. Sadrâ, İblis’in-meşhur olanın aksine- bilgisizliğinin kurbanı olduğunu dile getirmiştir. Ayrıcaİblis, evrende cari olan nedensellik yasasını ve mevcudâtın varlık piramidindekisıralanış prensibini kavrayamamıştır. Bu şüpheler âlemin niçin var olduğuna vebaşlangıcına dairdir. Bu şüphelere Molla Sadrâ’nın verdiği cevaplar; yaratılışınzorunluluğu, anlamı ve niçinliğini ele verebilecek mahiyettedir. “Niçin” sorusu,insanın anlam arayışını sağladığından din ve felsefenin de çıkış sorusudur.İblis’in sorduğu “niçin” soruları daha çok duyusal ve duygusal kökenliykeninsanoğlunun “niçin” sorusu ise rasyonel kökenlidir. Bu makalede ileri sürülentemel sav, Zorunlu Varlık fikrinin idrakiyle âlemin keyfe keder bir takdirinsonucu değil de İlahi Zat’a bağlı zorunluluğun, aklın ve bilginin eseri olarakyaratıldığının kolayca anlaşıldığıdır. Ayrıca Âdem’in varlık piramidindeki üstünkonumu ve bilgisinin fazlalığından dolayı halife olduğu da söylenebilir. İblis’invarlık mertebelerinin hepsini kuşatabilecek şümule sahip olmaması dolayısıylaİlahi Zat’ı tam olarak temsil etmesi mümkün değildir. Ve yine sadece vehmedayalı hükümler vermesi dolayısıyla İblis, yaratılışın sırrına erememiştir.

MULLĀ SADRĀ’S PHILOSOPHICAL RESPONSES TO IBLĪS’S DOUBTS

In this article, the doubts that allegedly belonged to Iblīs, which was written by the author of “al-Milal wa al-Nihāl”, i.e. Shaharastānī, (d. 548/1153)was become subject of a small treatise written by Mullā Sadrā (ö. 1051/1640). In relation to Iblīs’s doubts, Tabātabāī made philosophical statements in his exegesis, al-Mizān. It is known that he did philosophy mostly in the line of Mullā Sadrā. Iblīs, in the doubts it voiced, questions the purpose of his creation and the purpose in testing the creature. It also raises the challenges in the issue of free will. Iblīs also uses its ignorance as an excuse. It, concealing the necessary causal connections in the universal existence, argues that the obligation of sajda (prostration) might not have been imposed on him and so Adam might not have been expelled from heaven. According to it, if what it had said would have come true, we would have lived in a more perfect universe. God knows everything, and He is the Almighty. If Allah had willed, He would not create evil. Then there was no reason for the creation of Adam. In this case -according to him- the cause of evil in the world is Adam. However, if the cause of the evil were it itself, this would had been avoided by not imposing on it the obligation of sajda or by not creating it. Moreover, it was a clear injustice that it was left weak against Adam and his sons.

PDF

___

CÜRCÂNÎ, Seyyid Şerîf. Şerhu’l-Mevâkıf. Trc. Ömer Türker. 3 cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
KILAVUZ, Ahmet Saim. “Cin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8: 8- 10. Ankara: TDV Yayınları, 1993.
MOLLA SADRÂ. Esrarü’l-ayet. Tsh. Muhammed Havâcavî. Tahran: Encümeni İslamî Hikmet ve Felsefetü İran, 1402/1981.
MOLLA SADRÂ. İksîrü’l-ârifin fî ma‘rifeti’l-hakkı’l-yakîn (Mecmû‘a-yi resâ’il-i felsefî-yi Sadrü’l-müte’ellihîn 3. Cilt). Thk. Yahya Yesribî- Ahmet Şefiihe. Ed. Muhammed Hamaneî. Tahran: Bunyâd-i Hikmet-i İslâmi-yi Molla Sadrâ, 1389.
MOLLA SADRÂ. el-Hikmetü’l-arşiyye. Tsh. Muhammed Havâcavî. Tahran: İntişarat-ı Mevla, 1391.
MOLLA SADRÂ. el-Mebde ve’l-mead fi’l-hikmetü’l-müteâliye. Thk. Tsh. Muhammed Zebihi ve Cafer Şah Nazari. Ed. Muhammed Hamenei. 2 cilt. Tahran: Bünyadı Hikmeti İslami Molla Sadrâ, 1381.
MOLLA SADRÂ. Mefâtihü’l-gayb. Thk. Necefkulu Habibi. Ed. Muhammed Hamenei. 2 cilt. Tahran: Bünyadı Hikmeti İslami Molla Sadrâ, 1384.
MOLLA SADRÂ. “Reddü’l-şübühâti’l-iblisiyye”. Mecmuatü Resaili Felsefiyyeti. Thk. Celaleddin Aştiyani. 385-393. Beyrut: Daru İhyaü t-Türasi’l Arabiyye, 2001.
MUTAHHARÎ, Murtaza. Adl-i İlâhî. Trc. Hüseyin Hatemi. 2. Baskı. İstanbul: Kevser Yayınları, 2014.
ÖZTÜRK, Mustafa. “İblis’in Trajik Hikâyesi” -Allah, Şeytan, İnsan ve Kötülüğe Dair-. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/1 (Haziran 2005): 39-65.
ŞAHİN, Musa Süreyya. “Cin” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8: 5-8. Ankara: TDV Yayınları, 1993.
ŞEHRİSTÂNÎ. el-Milel ve’n-Nihal. Thk. Emir Ali Mehne, Ali Hasan Feû’r. 2 cilt. Beyrut: Dâru’l Marifet, 1414/1993.
TABÂTABÂÎ, Muhammed Hüseyin. Mîzan Tefsiri. Trc. Salih Uçan. İstanbul: Kevser Yayınları, 2005.
TAFTAZÂNÎ. Şerhü’l-mekasîd. Thk. Tlk. Abdurrahman Umayra, 5 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-kütüp, 1419.
TERKAN, Fehrullah. “İblis’in ‘Kötülük Problemi’ne Dair Felsefî Argümanları ve Şehristânî’nin “Bilinemezcilik” Teodisi.” Milel ve Nihal Dergisi 5/1 (2008): 63-91.
YİĞİT, Fevzi. Hikmet ve İllet (Molla Sadra’nın Nedensellik Teorisi). İstanbul: Önsöz Yayıncılık, 2018.