GELENEKSEL KIRSAL YERLEŞİMLERDE SOSYO-KÜLTÜREL DEĞİŞİMİN MEKÂNA YANSIMALARI: MALATYA/DARENDE GÜNPINAR YERLEŞİMİ ÖRNEĞİ

Geçmişten günümüze modernleşme ve sanayileşmeyle başlayan kentsel alanlardaki yer değiştirme kadar, farklı nedenlerle kırsal alanlarda yaşadığı yerleşimi istemli veya zorunlu olarak terk etme, göç etme olgusu da yaşanmıştır. Kırsal alanlardan kentlere göç hareketi - özellikle sanayileşme sürecinde- yeni boyutlar kazanmıştır. Sosyal ve ekonomik yaşam şartlarını yükseltme gerekçesiyle yapılan kentlere göç veya kırsal yerleşim alanlarının terk edilmesi kadar, çeşitli dönemlerde yaşanan tehcirler de toplumsal ve kültürel değerleri oldukça önemli bir biçimde etkilemiştir. Göç, terk, mübadele ve tehcir gibi nedenlerle yaşanan değişim süreçleri; göç alan ve veren bölgedeki insanları, ilişkileri, bölgeye has kültürel değerleri, yaşam çevrelerini ve mekânsal tüm değerleri de önemli değişimlere uğratmıştır. Çeşitli sebeplerle yer değiştiren ya da değiştirmek zorunda kalan bireyler, gittikleri her coğrafyada yeniden var olma ve yeniden sosyo-kültürel yapısını yaşatabilme çabasına girmiştir. Yer değiştirmeler sonucunda yeni gereksinimlerle şekillenen bu yaşam çevreleri, özellikle geleneksel kırsal yerleşim alanlarındaki değerleri ve kültürel bütünlüğün varlığını tehlikeye sokmuştur. Kırsal yerleşim alanında kullanıcı terkinden kaynaklı olarak konut yapılarında, ortak etkileşim alanlarında, sokak dokularında, dini ve kültürel yapılarda da önemli eskime, köhneme ve yok oluş olarak nitelendirilebilecek fiziki değişimler yaşanmıştır. Yerleşim alanını terk eden topluluklara ait kültürel miras değerleri, yaşam alışkanlıklarına göre şekillenmiş yerleşim dokuları ve bunları zenginleştiren konut ve dini yapılar kadar; kendilerine has özgün yapı işçilik teknikleri de bölgeye miras bırakılmıştır. Kırsal yerleşim alanlarına sonradan gelen yeni topluluklar, var olan sosyo-kültürel yapı yansımalarını kendi kültür yapılarına, dini ve manevi geleneklerine uymaması gerekçeleri ile terk edebilmişlerdir. Bu değerleri yok sayma referansıyla, kendi kültürel değerlerine göre şekillenen dini, mesken ve kamusal yapılarına uygun olarak kırsal yerleşim alanlarının merkezlerini değiştirerek yeni yapılaşmalara gitmişlerdir. Yeni ihtiyaçlar doğrultusunda şekillenen tercihler ve kullanım değerleri, var olan kültürel miras değerlerinde de önemli değişimler yaşatmıştır. Geleneksel kırsal çevrenin korunması ve yaşatılması, değerlerin ve kültürel bütünlüğün gelecek nesillere aktarılması açısından önem arz etmektedir. Bu bağlamda çalışma alanı olarak Ermeni tehciri nedeniyle zorunlu göç sonrası önemli sosyokültürel değişimlere uğrayan Malatya İli Darende İlçesinin Günpınar yerleşim bölgesi seçilmiştir. Günpınar ile ilgili literatür incelendiğinde, yerleşim hakkında oldukça az bilginin bulunduğu; tehcir nedeniyle yaşananlarla ilgili olarak da detaylı bir çalışmanın yapılmadığı görülmüştür. Bu nedenle konu hakkında bilgiler almak üzere Günpınar yerleşim alanında yaşayan kişilerle yapılan söyleşilerde; aynı zamanda yerinde gözlemlerle göçlerin yaşandığı süreçle birlikte yerleşme süreci ve o zamandan bugüne kadar gerçekleşen sosyal, kültürel ve mekânsal dönüşümler analiz edilmiştir. Çalışma, elde edilen veriler, alan araştırmaları ve yerleşim alanıyla ilgili ulaşılabilen literatür ile de desteklenmiştir. Bu anlamda Malatya Günpınar yerleşim alanında yaşanan göç, terk ve mübadele gibi nüfus yer değişimleri sonrasında, bölgenin sahip olduğu sosyo-kültürel ve mekânsal yapılarının yeni gereksinimler sonrasında uğradığı değişimlerin tespiti hedeflenmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Kırsal yerleşim alanları, Göç, Tehcir, Sosyo-kültürel değişimler

PDF

___

Adak, Hülya. 2011. “’Ötekileştiremediğimiz Kendimizin Keşfi’: Yirminci Yüzyıl Otobiyografik Anlatıları ve Ermeni Tehciri”. Tarih Toplum ve Yeni Yaklaşımlar, 5, 231- 253.
Ağaldağ, Sebahattin. 2016. “Malatya Eskiçağ Tarihi”. 1. Baskı, Malatya: Malatya Valiliği Malatya Kitaplığı Yayınları.
Akkayan, Taylan. 1979. “Göç ve Değişme”. İstanbul: İ. Ü. Edebiyat Fakültesi Basımevi.
Aksoy, Serap. 2018. “Türkiye’nin Tek Ermeni Köyü Vakıflı Köyü (Hatay-Samandağ) Üzerine Bir Toplumsal Coğrafya Araştırması”. Yüksek Lisans Tezi. Van: Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi.
Arslan, Fatih. 2018. “Sosyokültürel Değişim ve Göç Çağrışımları: Mustafa Kutlu Öykülerinde Yolda Olmak”. Akra Kültür Sanat ve Edebiyat Dergisi, 16(6), 121-129.
Atay, Tayfun. 2005. “Ermeni Sorunu Tarihî Olduğu Kadar, Yaşayan Bir Sorundur: Belge, Belleği Değiştiremez”. Birikim 193/194, 146-148.
Atik, Damla ve Erdoğan, Nevnihal. 2007. "Geleneksel Konut Mimarlığını Etkileyen Sosyo Kültürel Faktörler: Edirne‟de Şinasi Dörtok Evi", Trakya Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi, 1(8), 21-27.
BOA (Bab-ı Âlî Evrak Odası), BEO (Başbakanlık Osmanlı Arşivi), No.326758. Çakır, Sabri. 2011. “Geleneksel Türk Kültüründe Göç ve Toplumsal Değişme”. SDU Faculty of Arts and Sciences, 24, 124-142.
Çil, Ela ve Kul, Nurşen. 2015. “Ildırı: Yerleşilemeyen Köy”. Kırsal Yerleşimler. Mimarlık 381 (Ocak-Şubat Sayısı), 65-69.
Cüceloğlu, Doğan. 2010. “İnsan ve Davranışı - Psikolojinin Temel Kavramları”. 19. Baskı, İstanbul: Remzi Kitabevi.
Demirbağ, Hasan. 2013. “Zaman Siyah Beyaz Akarken Malatya”. 1. Baskı. Malatya: Malatya Valiliği Malatya Kitaplığı Yayınları.
Demirel, Muammer ve Takkaç, Mehmet. 2007. “Ermeni Demirel i Anıları Üzerine”. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 33, 263-276.
Erşan, Mesut. 2018. “Dünden Bugüne Türk-Ermeni İlişkilerine Genel Bir Bakış ve Ermeni Tehciri”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Türk Dünyası Uygulama ve Araştırma Merkezi Yakın Tarih Dergisi, 1(4), 1-10.
Göğebakan, Göknur. 2002. “XVI. yüzyılda Malatya kazası (1516-1560)”. Doktora Tezi. Malatya: İnönü Üniversitesi.
Göka, Erol ve Beyazyüz, Murat. 2013. “Türk Ermeni Sorununun Psikolojik Boyutu”. Ermeni Araştırmaları,44, 123-164.
Malatya İstatistik Verileri, (b.t.). Erişim Tarihi: 18.06.2021.
Metin, Tülay. 2013. “Selçuklular Döneminde Malatya”. 1. Baskı. Malatya: Malatya Valiliği Malatya Kitaplığı Yayınları.
Olğun, Tuba Nur. 2021. “Malatya Yöresi Kırsal Kerpiç Mimari Mirasın Nitelikleri, Koruma Sorunları ve Öneriler”. Doktora Tezi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi.
Olğun, Tuba Nur ve Yörür, Neriman. 2020. “İzmir Urla, Nohutalan Mahallesi (Köyü) Kırsal Doku Özellikleri ve Koruma Sorunları”. Social Sciences Studies Journal 6(73), 4865-4886.
Özcan, Yusuf Ziya. 1998. “İçgöç Tanımı ve Verileri ile İlgili Bazı Sorunlar”, Türkiye’de İçgöç Sorunsal Alanları ve Araştırma Yöntemleri Konferansı Bildirileri, (6-8 Haziran 1997, Bolu-Gerede), İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yayınları, 78-90.
Ölçer Özünel, Evrim. 2021. “Eşiktekiler Gecekondu Folklorunda İnsan-Zaman-Mekân”. Ankara: Grafiker Yayınevi.
Özer, İnan. 2004. “Kentleşme Kentlileşme ve Kentsel Değişme”, Bursa: Ekin Kitabevi.
Peker, Mümtaz. 1998. “İzmir’e Göçler ve Mekân Olgusu”. II. Uluslararası İzmir Sempozyumu – Tebliğler, İzmir: Ege Üniversitesi Araştırma ve Uygulama Merkezi, 91- 101.
Sağlam, Faik, Korkmaz, Bülent, Bilgin, Zeynal, Demirbağ, Hasan ve Memiş, Ekrem. 2013. “Malatya Kent Rehberi”. 1. Baskı. İstanbul: Seçil Ofset.
Sevin, Veli. 1982."Firigler" mad. İstanbul: Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi, C. II. 242.
Sepetçioğlu, Tuncay Ercan. 2014. “İki Tarihsel “Eski” Kavram, Bir Sosyo-kültürel “Yeni” Kimlik: Mübadele Nedir, Mübadiller Kimlerdir?”. Türkiye Sosyal araştırmalar Dergisi, 18, 49-77.
Süslü, Azmi. 1990. “Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayı”, Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Rektörlük Yayınları.
Şahin, Kadir. 2008. “Aydın Örneğinden Hareketle Göç ve Kentle Bütünleşme: Kemer ve Osman Yozgatlı Mahalleleri Üzerine Karşılaştırmalı Bir Araştırma”. Yüksek Lisans Tezi, Aydın: Adnan Menderes Üniversitesi.
Şancı, Fuat. 1996. “Darende'de Hüseyin Paşa Hamamı”. Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 3, 79-96.
Takvim-i Vekâyi. No.2189, 18 Receb 1333 - 19 Mayıs 1331.
Tapu ve Kadastro Müdürlüğü, (b.t.). Erişim Tarihi: 20.06.2021.
Tekeli, İlhan. 1990. “Osmanlı İmparatorluğu’ndan Günümüze Nüfusun Zorunlu Yer Değiştirmesi ve İskân Sorunu”, Toplum ve Bilim, 50, 52-58.
Tekeli, İlhan. 2006. “Yerleşme Yapıları ve Göç Araştırmaları”, Değişen Mekân- Mekânsal Süreçlere İlişkin Tartışma ve Araştırmalara Toplu Bakış: 1923-2003 (Ed. Ayda Eraydın), Ankara: Dost Kitabevi, 68-83.
Tuğlacı, Pars. 1985. “Osmanlı Şehirleri”. İstanbul,
Tutkun, Murat. 2015."Kimlik/Kültür/Mekân Üçgeninde Bir Tarihi Merkez: Sürdürülebilirlik Bağlamında Santa Harabeleri, Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 1, 1-34.
Türkmen, İlhan. 2015. “Tahrir Kayıtlarına Göre 16. Yüzyılda Malatya’da Ermeni Nüfusu”. Social Sciences Studies Journal 16, 259-274.
Umar, Bilge. 1998. “Kappadokia, bir tarihsel coğrafya araştırması ve gezi rehberi”. 1. Baskı. İzmir: Yaşar Eğitim ve Kültür Vakfı Yayınları.
URL-1. “Tehcir”. < https://tr.wikipedia.org/wiki/Tehcir> Erişim Tarihi: 20.07.2021.
URL-2. ”Malatya ve İlçeleri Haritası”. https://malatya.ktb.gov.tr/TR-58282/ilce- haritasi.html. Erişim Tarihi: 20.07.2021.
URL-3. “Ermeni Tehcir Köyleri”. < https://nisanyanmap.com/> Erişim Tarihi: 18.07.2021.
URL-4. “Malatya’da bulunan Ermeni köyleri”. Erişim Tarihi: 30.07.2021.
URL-5. “Ermeni tehciri”. Erişim Tarihi: 30.07.2021.
URL-6. ”Ermeni haber”. Erişim Tarihi: 30.07.2021.
URL-7 “Aşodi (Günpınar)”. Erişim Tarihi: 30.07.2021.
Yapıcı, Süleyman. 2014. “Osmanlı Vilayet Salnamelerinde Malatya (1869-1908)”. 1. Baskı. Malatya: Malatya Valiliği Malatya Kitaplığı Yayınları.
Yeşilbursa, Behçet Kemal ve Ateş, Ayhan. 2008. “Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi Sonucu Kocaeli'ne İskân Edilen Göçmenler (1923-1930)”. Uluslararası Gazi Süleyman Paşa ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu-III, 2287-2304.
Zengin, Murat. 2017. “İlhanlılar-Eretnalılar-Memlûklular dönemi Malatya”. 1. Baskı. Malatya: Malatya Valiliği Malatya Kitaplığı Yayınları.