TARİHÎ TÜRK LEHÇELERİNDE SÖZCÜK EŞDEĞERLİ EKLER

Eklemeli diller için ekler, anlamlı morfolojik unsurlar olan kökler kadar önemli bir yere sahiptir. Tek başlarına anlamları olmayan, sözcükler kadar hızlı ve kolay türetilemeyen eklerin bir kısmı, yeni sözlüksel unsurlar türetirken diğer kısmı sözcükler arasında bağ kurmakta ve/veya cümleyi çeşitli açılardan tamamlamaktadır. Diğer bir deyişle ekler, eklendikleri sözcükte veya görev aldıkları söz grubu/cümle içinde anlam kazanmaktadır. Eklemeli dillerin önde gelen temsilcilerinden olan Türkçe, eldeki en eski yazılı eserlerinden bugüne kadar gerek yeni sözcük türetme gerekse anlamlı, tam ve etkili cümle kurma bakımından eklerle ilgili kuralları oturmuş bir sisteme sahiptir. Türkçenin tarihî dönemlerinde eklerin, -özellikle- cümle içerisinde ortaya çıkan işlevleri, bu çalışmanın konusunu oluşturmaktadır. Bu kapsamda Köktürkçeden Osmanlı Türkçesine kadar yazıya geçirilen bütün tarihî dönemlere ait eserler incelenmiş, sözcük işlevi bulunanlar tespit edilmiştir. Eklerin taşıdıkları sözcük anlamlarının, Türkçenin tarihî dönemlerindeki kullanımının yaygın olup olmadığını belirleyebilmek adına eser çeşitliliğine önem verilmiştir. Elde edilen bulgular, “Sözcük Eşdeğerli Yapım Ekleri” ve “Sözcük Eşdeğerli Çekim Ekleri” olarak iki başlık altında değerlendirilmiştir. Bugün hâlâ ekleşme süreci devam eden bazı sözcükler, sözcük ve ek şeklinde ikili kullanım örneği sergilemektedir. Bu örnekler ve literatürdeki çalışmalar, Türkçede eklerin en azından bir bölümünün sözcüklere dayandığını göstermektedir. Bu bağlamda çalışmayla bir taraftan eklerin sözcük işlevlerindeki zenginlikleri gözler önüne serilirken diğer taraftan kökeninin bir sözcük olup olmadığı hakkında kesin bilgi bulunmayanlar üzerine dikkat çekmek amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Tarihî Türk Lehçeleri, söz varlığı, sözcük eşdeğerli ekler

PDF

___

Aksan, Doğan. 2009. Her Yönüyle Dil (C.1-2-3) (5. Baskı). Ankara: TDK Yayınları.
Aktan, Bilal. 2017. Nehcü’l-Ferâdîs Cennetlerin Açık Yolu. Ankara: TDK Yayınları.
Akyüz, Kenan; Müjgan Cunbur, Sedit Yüksel, Süheyl Beken. (1958). Fuzûlî Türkçe Divan. Ankara: TTK Basımevi.
Arat, Reşit Rahmeti. 1994. Kutadgu Bilig II (Çeviri). Ankara: TTK Yayınları.
Arat, Reşit Rahmeti. 1999. Kutadgu Bilig I (Metin). Ankara: TDK Yayınları.
Arat, Reşit Rahmeti. 2006. Atabetü’l-Hakayık. Ankara:TDK Yayınları.
Argunşah, Mustafa, Galip Güner. (2015). Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit Yayınları.
Ata, Aysu. 1997. Kısasü’l-Enbiyā (C. I-II). Ankara: TDK Yayınları.
Berbercan, Mehmet Turgut. 2016. Eski Türkçe Bayagut Oglı Otaçı Beg Hikâyesi (11. Baskı). İstanbul: Derin Yayınları.
Boz, Erdoğan. 2012a. Türkiye Türkçesi Biçimsel ve Anlamsal İşlevli Biçimbilgisi (Tasnif Denemesi). Ankara: Gazi Kitabevi Yayınları.
Boz, Erdoğan. 2012b. “Türkiye Türkçesinde Biçim Birimlerin (Biçimsel ve Anlamsal İşlevli) Tasnif Denemesi”. Türk Dili Araştırmaları (Makaleler-Bildiriler). Ankara: Gazi Kitabevi Yayınları: 233-242.
Börekçi, Muhsine. 2007. “Türkçede Hâl Eklerinin İşlevsel Olarak Sınıflandırılması Üzerine Bir Deneme”. IV. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri I 24-29 Eylül 2000. Ankara: TDK Yayınları: 245-275.
Buran, Ahmet. 1999 (1996). “Türkçede Kelimelerin Ekleşmesi ve Eklerin Kökeni”. III. Uluslararası Türk Dili Kurultayı 1996. Ankara: TDK Yayınları: 207-214.
Can, Meltem. 2018. Dilbilgiselleşme ve Eski Uygurca Edatlar. Ankara: TKAE Yayınları.
Ceritoğlu, Murat. 2011. “Türkiye Türkçesindeki Çok Görevli Eklerin Tespiti ve Sınıflandırması”. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 10(3): 1239-1248.
Cin, Ali. 2011. Türk Edebiyatının İlk Yûsuf ve Züleyhâ Hikâyesi. Ankara: TDK Yayınları.
Delice, Hacı İbrahim. 2000. “Türk Dilinde İşlevsel Ek Tasnifi Denemesi”. Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 24: 221-235.
Dilaçar, Agop. 1968. Dil, Diller ve Dilcilik. Ankara: TTK Basımevi.
Eckmann, János, Semih Tezcan, Hamza Zülfikar, Aysu Ata. (2014). Nehcü’l-Ferādīs Uştmaḫlarnın͡g Açuḳ Yolı (Cennetlerin Açık Yolu) (Birleştirilmiş Baskı). Ankara: TDK Yayınları.
Eraslan, Kemal (Haz.), A. Naci Tokmak (Çev.). (2015). Alî Şîr Nevâyî Mecâlisü’n- Nefâyis (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar) (Birleştirilmiş 2. Baskı). Ankara: TDK Yayınları.
Ergin, Muharrem. 2006. Orhun Abideleri (37. Baskı). İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
Ergin, Muharrem. 2012. Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım.
Ergin, Muharrem. 2018. Dede Korkut Kitabı 1-2 (Birleştirilmiş 2. Baskı). Ankara: TDK Yayınları.
Gökçe, Faruk. 2013. Gramerleşme Teorisi ve Türkçe Fiil Birleşmeleri. Ankara: TKAE Yayınları.
Gülsevin, Gürer. 2004. “Türkçede “Sıra Dışı Ekler” ve Eklerin Tasnif-Tanımlanma Sorunu Üzerine”. V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri I 20-26 Eylül 2004. Ankara: TDK Yayınları: 1267-1284.
Hacıeminoğlu, Necmettin. 2015. Türk Dilinde Edatlar. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
Hatiboğlu, Vecihe. 1974. “Türkçede Eklerin Kökeni”. Türk Dili 29(268): 331-340.
İlhan, Nadir. 2009. “Türkçede Ek+Kök/Kök+Ek Kaynaşmasıyla Ortaya Çıkan Ekler”. Turkish Studies 4(8): 1535-1557.
Karaağaç, Günay. 2016. Türkçenin Dil Bilgisi (3. Baskı). Ankara: Akçağ Yayınları.
Karaağaç, Günay. 2017. “Edat Üzerine Düşünceler”. Türkçe Üzerine Yazılar. Ankara: Akçağ Yayınları: 93-104.
Karamanlıoğlu, Ali Fehmi. 1989. Gülistan Tercümesi. Ankara: TTK Basımevi.
Kargı Ölmez, Zuhal. 1996. Ebulgazi Bahadır Han Şecere-i Terākime (Türkmenlerin Soykütüğü). İstanbul: Simurg Kitapçılık ve Yayıncılık Limited Şirketi.
Keskin, Esra Gül. 2017. “Türkçede Birleşik Ekler”. Yayımlanmış Doktora Tezi, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Denizli.
Kuznetsov, Petro İ. 1995. “Türkiye Türkçesinin Morfoetimolojisine Dair”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 43: 193-262.
Lehmann, Christian. 2002. Thoughts on Grammaticalization (Second, revised editon). Arbeitspapiere des Seminars für Sprachwissenschaft der Universität Erfurt Nr. 9: Erfurt.
Nalbant, Mehmet Vefa. 2017. “Türkçede Bir Sözcük Türü ve Sözcük Türetme Yolu Olarak Karma Sözcükler”. Uluslarası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi (TÜRKLAD) 1(1): 59-66.
Tarlan, Ali Nihad. 1970. Zatî Divanı (Edisyon Kritik ve Transkripsiyon) Gazeller Kısmı: II Cild. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi.
Tatcı, Mustafa. 1997. Yûnus Emre Dîvânı Tenkitli Metin II. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
Tekin, Talat. 2017. Irk Bitig: Eski Uygurca Fal Kitabı (2. Baskı Haz.: Nurettin Demir, Emine Yılmaz). Ankara: TDK Yayınları.
Turan, Zikri. 2007. “Türkçenin Yapım ve Çekim Düzeninde Yer Alan Eklerin Sınıflandırılması Nasıl Olmalıdır?”. IV. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri II 24-29 Eylül 2000. Ankara: TDK Yayınları: 1835-1844.
Yavuz, Kemal. 2007. Gülşehri’nin Mantıku’t-Tayr’ı (Gülşen-nâme), C. I-II. Ankara: SFN Televizyon Tanıtım Tasarım Yayıncılık Ltd. Şti.