ÇATI KATEGORİSİNE DİLBİLİMSEL BİR YAKLAŞIM: ÖZBEKÇE ÖRNEĞİ

Çatı, tümcede yönetici konumunda olan eylemlerle, eylemlerin yönettikleri çekirdek katılanlar olarak nitelendirilen özne ve nesne arasındaki anlamsal, sözdizimsel ve edimsel işlevleri ifade eden bir dilbilgisi kategorisidir. Bu anlamda, çatıyla ilgili süreçler, dillerde, sözcüklerin yeniden biçimlenmesini sağlayan ve tümcesel yapıda çeşitli değişikliklerin olmasına sebep olan evrensel özellikler sergilerler. Geleneksel dilbilgisinde bu kategorinin işlevleri; eylemin sözlüksel kütüğünde, katılanlarında ve tümcenin sözdizimsel yapısında yarattığı değişiklikler, yalnızca biçimbilgisel işaretleyicileri bağlamında, başka bir deyişle sınırlı bir şekilde ele alınır. Bu kategori altında incelenen süreçlerin, tümcede yönetici konumunda olan eylemin bildirdiği iş, hareket ya da olayın gerçekleşebilmesi için katılanlara yüklediği anlamsal üst ve alt roller, bu yapıların derin yapıdan yüzey yapıya taşınımı, dönüşümü gibi durumlar göz ardı edilir. Aynı zamanda çatı ile ilgili süreçlere maruz kalan ögelerin sözdiziminde hangi pozisyonlara neden yerleştiği konusu fazla incelenmez. Türk dillerinde yüklemcil eylemler göz önünde bulundurulduğunda çatıyla ilgili ettirgenleşme, edilgenleşme gibi süreçlerin çoğunlukla eylem kök ya da gövdesine eklenen biçimbirimler aracılığıyla gerçekleştiği görülür. Bu durum, tümcesel yapıda eylemin gerektirdiği çekirdek katılan sayısını olduğu kadar bu katılanların seçme sınırlılıklarını, anlamsal rollerini ve bu rollerin alt işlevlerini de etkiler. Bu çalışmada ise çatı kategorisini oluşturan süreçler anlambilimsel ve sözdizimsel işlevler göz önünde bulundurularak Özbekçe örneği üzerinden açıklanacak, kategorinin Özbekçedeki biçimbilgisel işaretleyicilerine de kısaca yer verilecektir

Anahtar Kelimeler:

Çatı, Özbekçede Çatı, Eylemde Çatı, Çatı Kategorisi, Özbekçe

PDF

___

Abdurahmonov G., Shukurov. Sh., Mahmudov, Q. 2008. O'zbek Tilining Tarixiy Grammatıkası, Fonetıka, Morfologıya va Sıntaksıs. Toshkent: O'zbekistan Faylosıfları Mıllıy Jamıyat Nashrıyatı.
Aydın Özkan, Işıl. 2017. Evrensel Dilbilgisi ve Türkçede İstem. Ankara: Grafiker Yayınları.
Dik, Simon Cornelis. 1989. The Theory of Functional Grammar. Berlin/New York: Mouton de Gruyter.
Dursun, Sıdıka. 2018. Türkçede Ettirgen Yapılar. Ankara: Grafiker Yayınları.
Erdem, Mevlüt 2017. “Türk Dillerinde Geçişsiz ve Geçişli Fiil Değişmesi ve Sözdizimsel Sonuçları: doğ- Fiili Örneği”. Gazi Türkiyat. Güz 2017(21): 1-18.
Hociyev, A. 1973. F'el. Toshkent: Özbekiston SSR Fanlar Akademiyası.
Hüseynova, Turkan. 2017. Oğuz (Türkiye, Azerbaycan), Kıpçak (Başkurt, Tatar) ve Karluk (Özbek, Uygur)Türkçelerinde Fiil Çatısı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
Kemmer, Suzanne. 1993. Middle Voice. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company.
Koşaner, Özgün. 2005. Türkçede Dönüşlü Yapıların Biçim-sözdizimsel Özellikleri. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
König, Güray. 1983. “Türkçede Çatı”. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi Özel Sayı 1983: 111-126.
Marufov, Z. M. 1981. Özbek Tilining İzåhli Luġäti, C. 1-2, Moskova.
Öztürk, Rıdvan. 2005. Özbek Türkçesi El Kitabı. İstanbul: Çizgi Yayınları.
Sebzecioğlu, Turgay. 2016. Dilbilim Kavramlarıyla Türkçe Dilbilgisi. İstanbul: Kesit Yayınları.
Şçerbak, Aleksandr. Mihayloviç. 2016. Türk Dillerinin Karşılaştırmalı Şekil Bilgisi Üzerine Denemeler-Fiil Çev.: Yakup Karasoy, Naile Hacızade, Mevlüt Gülmez. Ankara: TDK Yayınları.
Tolkun, Selahattin. 2007. “Eski Türkçedeki -d-Pekiştirme Ekinin Özbekçe ve Türkiye Türkçesindeki İzleri. İlmî Araştırmalar 23: 131-138.
Turniyozov, N., Rahimov, A. 2006. O'zbek Tili. Samarqand: Samarqand Davlat Chet Tillar Instituti.
Uzun, Nadir Engin. 2006. Biçimbirim: Temel Kavramlar. İstanbul: Papatya Yayıncılık. Yıldırım, Hüseyin 2009. Özbek Türkçesi (Dilbilgisi-Alıştırmalar-Konuşma-Metinler). Ankara: Gazi Kitabevi.