Ankara’da Katolik Ermenilere Ait Son Şapel veCemaatin Fransız Kilisesi’ne İntikali

19. yüzyılın sonlarında Ankara’da gayrimüslimlere ait toplam 14 ibadethane olduğu bilinmektedir. Bu yapılar arasında ErmeniKatolik cemaatine ait Surp Gığmes (Clement/Kleman), Surp Boğos-Bedros, Surp Pırgiç kiliseleriyle, episkoposluk merkezi olarakkullanılan Surp Asdvadzadzin (Meryem Ana) Katedrali ve Anarad Hığutyun rahibelerince idare edilen bir manastır bulunmaktadır.Ancak, Ankara’daki Ermeni Katolik kiliseleri sayılırken, mezarlık arsası içerisinde bulunan şapelden hiç söz edilmemiştir. Buçalışma, Ankara Ermeni Katolik cemaatine ait olan mezarlık kompleksinin ve bünyesindeki pek bilinmeyen şapelin tarihinedeğinirken, aynı zamanda bu kiliseye ibadet için gelen cemaatin 1935 yılından sonra Azize Tereza Latin Katolik Kilisesine tabioluşuna kısaca değinmeyi amaçlamıştır. 19. yüzyılın başlarında Garabed Ağa Tıngıryan ve Hacı Ohannes Ağa’nın baniliğiyleErmeni Katolik Mezarlığı içerisine inşa edildiği düşünülen Ankara Ermeni Katolik Şapeli, Ankara’da 1916 yangınından kurtularakCumhuriyet döneminde kullanımı devam edebilmiş tek kilisedir. Söz konusu durum, sadece cenaze törenleri için inşa edilmiş olanbu küçük kiliseyi olduğundan çok daha önemli kılmaktadır.Bu bağlamda günümüze ulaşamayan Ermeni Katolik Mezarlığı kompleksine ait dönem fotoğrafları, video kayıtları, hava fotoğraflarıve kadastro haritalarının tespit edilmesi, yapıların konumlarının ve mimari özelliklerinin incelenmesine olanak sağlamaktadır.

The Last Armenian Catholic Chapel in Ankara and Transmission of its Community to the French Church

It is known that there were a total of fourteen places of worship belonging to Non-Muslims in the late 19th-century. Some of thesestructures were owned by the Armenian Catholic Community, namely Surp Gımes (Clement) Church, Surp Bogos-Bedros Church,Surp Pırgich Church and Surp Asdvadzadzin (Virgin Mary) Cathedral, the latter of which was used as a base for bishops and includeda monastery managed by the Anarad Hıghutyun nuns. However, while the Armenian Catholic churches in Ankara were recorded,there was no mention of the chapel in the graveyard. This study aims to reveal briefly outline the history of the graveyard that belongsto the Ankara Armenian Catholic Community, and that of the barely known chapel which was positioned inside the field. After thischurch was closed in 1935, the community accepted the authority of the Latin Catholic Church of Sainte Therese and were obliged tooffer their prayers to God in this church. In the early 19th-century, the Armenian Catholic Chapel in Ankara, which was thought tohave been built alongside the Armenian Catholic Cemetery by Garabed Agha Tingirian and Haci Ohannes Agha, was the only churchin Ankara that survived the 1916 fire and remained in use into the Republican period. This increases the status of this small churchbeyond being merely just a place were funerals were held in the late 19th-century. The photographs of the period, along with video records, aerial photographs, and cadastral maps of the Armenian Catholic cemeterycomplex, which now no longer exist, helps us examine the location and the architectural significance of the buildings.

PDF

___

Alpagut, L. (2012). Cumhuriyetin mimarı Ernst Arnold Egli. İstanbul: Boyut Yayıncılık.
Ankara Ermeni Katolik Şapeli önünde Rahip Gığmes Torbacıyan tarafından gerçekleştirilen cenaze töreni [Fotoğraf]. (1927). Jerar Tanju Panosoğlu Koleksiyonu.
Ankara Yerleşim Haritası [Harita]. (1924). Avedis Aydınyan Koleksiyonu.
Aydınoğlu Rahip Andon’un Emval-i Metruke Kanununca kaybettiklerini alması için biraderi Aydınoğlu Boğos’a verdiği vekâlet [doküman]. (1919). Avedis Aydınyan Koleksiyonu (AAK.20.02.doc.01).
Aydınyan Agop’un pederi Aydınyan Boğos’a ve biraderi Aydınyan Kirkor’a yazdığı Ermeni alfabeli Türkçe mektup [manuscript]. (1920). Avedis Aydınyan Koleksiyonu (Env. No. AAK.21.01.ms.01).
Aydın, M. (2012). 1891-1924 yıllarında “Assomption’un Agustinleri” tarikatının Eskişehir merkezli misyonerlik faaliyetleri, Türk-İslam Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi, 7(14), 9-26.
Bahaban, G. (1976). Une page sur mille du témoignage chrétien d’un peuple. Venise: Imprimerie Saint-Lazare.
Barton, J. L. (1930). Story of Near East Reliéf, 1915-1930.New York: The Macmillian Company.
Bayur, Y. H. (1991). Türk İnkılabı Tarihi, Cilt II, III. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Bebiroğlu, M. (2008). Osmanlı Devleti’nde gayrimüslim nizamnameleri. İstanbul: Adam Yayınları.
Beydilli, K. (1995). Recognition of the Armenian Catholic community and the Church in the reign of Mahmud II.(1830). Cambridge: Harvard University.
Bozkurt, G. (1996). Alman-İngiliz belgelerinin ve siyasi gelişmelerin ışığı altında gayrimüslim Osmanlı vatandaşlarının hukuki durumu (1839-1914). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Çelik, H. (2008). Ermeni tehciri ve tehcirden dönen Ermenilerin iskân sorunu. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 7(16-17), 143-163.
Dadyan, S. (2016). Ermenilerin Katolikleşme süreci. Marmara Üniversitesi web sitesinden erişildi: http://turksandarmenians.marmara.edu.tr
Devellioğlu, F. (2003). Bânî, Muganni ve Murahhasa maddesi. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat içinde (ss. 70, 663, 684). Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.
Dilaçar, A. (1948). Ankara maddesi. İnönü Ansiklopedisi içinde (Cilt 1, s. 52). Ankara: MEB Yayınları.
Ellison, G. (1923). An English woman in Angora. New York: E. P. Dutton And Company.
Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Belgeleri [DH.EUM.2.Şb]. (18/Ra/1336 [Hicri]). (Dosya No: 46, Gömlek No: 42.), T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İstanbul.
Erdoğan, D. İ. (2017). American Board of Commissioners for Foreign Mission (ABCFM) Near East Relief’e Amerikan Misyonerlerinin Anadolu’daki Faaliyetleri, Belgi Dergisi, 14(2), 552-566.
Ermeni Katolik Mezarlığı içerisinden çekilen mezarlığın Kuzeydoğu girişi, duvarı ve idare binasının görünümü [Fotoğraf]. (1927). Erman Tamur Koleksiyonu, Ankara
Ermeni Katolik Mezarlığı kompleksinin genel görünümü [Fotoğraf]. (1927). Erman Tamur Koleksiyonu, Ankara.
Esin, T. ve Etöz, Z. (2015). 1916 Ankara yangını felaketin mantığı. İstanbul: İletişim Yayıncılık.
Eyice, S. (1971). Ankara’nın eski bir resmi. Atatürk Konferansları içinde (ss. 61-113). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Frazee, C. A. (2009). Katolikler ve Sultanlar. İstanbul: Küre Yayınları.
Gencer, F. (2006). Ermeni Soykırım tezinin oluşum sürecinde Amerikan Yakın Doğu Yardım Komitesi. İstanbul: Alternatif Düşünce Yayınevi.
Gülekli, N. C. (1948). Ankara, Tarih –Arkeoloji. Ankara: Doğuş Matbaası.
Güllü, R. E. (2018). Türkiye’de Gayrimüslimlerin yönetimi, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Halaçoğlu, Y. (2014). Çarpıtılan Tarih: Ermeni soykırım iddiaları. Yeni Türkiye, 60, 1-11.
Hancı, K. (1995). Ankaralı Ermeni- Katolikler. Birikim, 73, 35-36.
Hariciye Nezareti Siyasî Kısmı Belgeleri [HR.SYS.]. (16/Ş/1335 [Hicri]). (Dosya No: 2884, Gömlek No: 47.), T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İstanbul.
Hofman, H. A. (2014). A preliminary visual assessment of the Near East Relief posters. Journal of the Society for Armenian Studies, 23, 113-136.
İdâre-i Umumiye Belgeleri [DH.İ.UM.EK.]. (5/Ş/1337 [Hicri]). (Dosya No: 51, Gömlek No: 25.), T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İstanbul.
İşçen, İ. Y. (2019). Osmanlı döneminde Ankara’nın mahalle çeşmeleri. Ankara: Cadde Anafartalar Kuyumcuları Yayınları.
Jacob, X. (2000). L’Assomption en Turquie. l’Aventure missionnaire Assomptionniste (Actes du colloque d’histoire du 150e anniversaire de la congrégation des Augustins de l’Assomption), 241-320.
Karaca, Z. (2008). İstanbul’da Tanzimat öncesi Rum Ortodoks kiliseleri. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Karakoç, S. (2006). Külliyat-ı Kavanin. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Kasabadan Başkente, Başkentten Metropole Ankara, 2. Film, Bölüm 1 [Belgesel]. (2011). Özen, S. ve Duranoğlu, H. M. (Yön.). Ankara: Ankara Büyükşehir Belediyesi/Nivan Yapım.
Kazhdan, A. P. (1991). Semantron maddesi. The Oxford Dictionary of Byzantium içinde (Volume 3, s. 1868). New York: Oxford.
Kevorkian, R. H. ve Paboudjian, P. B. (2012). 1915 öncesinde Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermeniler. İstanbul: Aras Yayıncılık.
Kor, B. (2013). Death, burial culture and spaces of memorialization: The case of Ankara Cebeci Cemetery. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
Külekçi, C. (2013). Toplumsal boyutlarıyla Osmanlı Devleti’nde Heterodoks Ermeniler (XIX. yüzyıl). İstem Dergisi, 11(21), 103-124.
Lacombe, J. (1921). Chronique des eglises oriantales. Échos d’Orient, 20, 481-500.
Levi, M. (2020). 2019 Çalışma raporu. İstanbul: Ünal Ofset.
Manougyan, G. A. (1911). Sketch of the Protestant church Angora, Galatia. Boston: The Arakelyan Press.
Missio Sanctae Crucis tatum augustianorum al assumption Eski- Chehir. Asia Minor, Ancyrae. liber baptizatorum [manuscript]. (1925). Azize Tereza Latin Katolik Kilisesi Arşivi, Ankara.
Missio Sanctae Crucis tatum augustianorum al assumption Eski- Chehir. Asia Minor, Ancyrae. liber defunctorum [manuscript]. (1925). Azize Tereza Latin Katolik Kilisesi Arşivi, Ankara.
Missio Sanctae Crucis tatum augustianorum al assumption Eski- Chehir. Asia Minor, Ancyrae. liber matrimonium [manuscript]. (1925). Azize Tereza Latin Katolik Kilisesi Arşivi, Ankara.
Naslian, M. J. (2008). Les mémoire de Mgr. Jean Naslian évéque de Trébizonde sur les événenents politico-religeux en ProcheOrient de 1914 à 1928, volumes I et II. Beyrouth: Patriarcat De Cilicie Des Arméniens Catholiques.
Near East Relief Yardım Haritası [harita]. (1921, Şubat). The New Near East, s. 16-17.
Nersessian, V. (1993). Armenia. Oxford, England: Clio Press.
Özdemir, H., Halaçoğlu, Y., Turan, Ö. ve Çiçek, K. (2004) Ermeniler: Sürgün ve göç. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Özyiğit, Ö. (1990). Alaturka kiremidin oluşumu. Sanat Tarihi Dergisi, 5(5), 149-179.
Pisani, P. (1900). Le Catholicisme en Arménie. Y.y.: Yayl. y.
Poghosyan, V. (2014). Le chemin de croix parcours par un religieux Arménien. Armenological İssues Bulletin II. içinde (ss. 182- 195). Yerevan: Yerevan State University İnstitue For Armenian Studies.
Rahip Gığmes (Cleman/ Clement) Torbacıyan [Fotoğraf]. (1930). Avedis Aydınyan Koleksiyonu.
Şemseddin Sami. (1317 [Hicri]). Kâmûs-ı Türkî. Dersaadet: İkdam Matbaası.
Şifre Kalemi Belgeleri [DH.ŞFR.]. (1/Ra/1334 [Hicri]). (Dosya No: 60, Gömlek No: 242.), T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İstanbul.
Şifre Kalemi Belgeleri [DH.ŞFR.]. (18/Ra/1336 [Hicri]). (Dosya No: 83, Gömlek No: 1.), T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İstanbul.
Şişli Ermeni Katolik Kabristanı Cenaze Kayıt Defteri [manuscript]. (1920-1947). Şişli Ermeni Katolik Kabristanı Arşivi, İstanbul.
Tamur, E. (2008). Amsterdam’da bir Ankara resmi. Kebikeç, 25, 385-409.
Tcholakian, H. (1998). L’eglise Armenienne Catholique en Turque. İstanbul: Ohan Matbaacılık.
Ticaret Mektebi [Fotoğraf]. (1933). Avedis Aydınyan Koleksiyonu.
Tournefort, M. P. (1717). Relation d’une voyage du Levant II. Paris: Imp. Royale.
Türkan, A. (2012a). Osmanlı papalık ilişkileri. İstanbul: Kitabevi.
Türkan, A. (2012b). İstanbul Ermenilerinin dini, toplumsal ve kurumsal problemleri: mezarlıklar sorunu (19. Yy). GüneyDoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, 21, 29-56.
War Office [WO]. (3/Aralık/1919). (Dosya No: 158/933, Gömlek No: 5796 vol. I.), The National Archives (UK Archives), UK.
Yenice Bölgesi Kadastro Haritası [Harita]. (1930). Gökçe Günel Arşivi.
Էփրիկեան, Հ. Ս. [Eprigyan, H. S.] (1903). Պատկերազարդ Բնաշխարհիկ Բառարան, հտ. Ա [Badgerazart Pnaşharhig Pararan, hador I]. Վենետիկ: Ս. Ղազար [Venedik: Surp Ğazar].
Չոլաքեան, Յ. [Çolakyan, H.]. (2013). Կենսագրական գիծեր Պոլսոյ Հայ Կաթողիկէ եկեղեցականաց դասուն 1928-2013 [Gensagragan kitzer Bolso Hay Gatoğige yegeğetsaganats tasun 1928-2013] . Իսթանպուլ [İstanbul].
Տետրակ Մկրտելոչց Անքարա [Dedrag Mıgırdelots Ankara] [manuscript]. (1830-1910). Türkiye Ermeni Katolik Başepiskoposluğu Arşivi, Իսթանպուլ [İstanbul].
Տետրակ Մկրտելոչց Անքարա [Dedrag Mıgırdelots Ankara] [manuscript]. (1915-1933). Türkiye Ermeni Katolik Başepiskoposluğu Arşivi, Իսթանպուլ [İstanbul].