Kitâb-ı Ma'cûn Adlı Tıp Metninde Geçen Botanik ve Tıp Terimleri

Diğer toplumlarda olduğu gibi Türk toplumunda da tıp bilimi ile ilgili eserlerin tarihi oldukça eski zamanlara rastlamaktadır. Orta Asya Türklerinde hastalıkların çeşitli ilaç ve terkiplerle tedavi edilmeye çalışıldığı bilinmektedir. İslamiyet öncesi tıbbını Uygur metinlerde görebilmekteyiz. İslamiyet’in kabulünden sonra Türklerin Anadolu’ya gelip yerleşmesiyle Eski Anadolu Türkçesi ile eserler oluşturulmaya başlamıştır. Eski Anadolu Türkçesi’nde telif ve tercüme edilen çeşitli konularda metinlerin önemli bir kısmı da tıp alanında oluşturulan eserlerdir. Bu eserler yardımıyla halk, günlük hayatında kullanabileceği tıbbî bilgilere sahip olmaktadır. İslamiyet’ten sonra XIII-XIV. yüzyıllardan itibaren meydana getirilmeye başlanan Türkçe telif ve tercüme tıp metinleri dönemlerinin diline işaret etmesi ve özelliklerini ortaya koyması açısından önem taşımaktadır. ¤İlâc-nâme, cerrâh-nâme gibi isimlerle de anılan bu tür eserler hem halkın hastalıklarla baş edebilmeleri için gerekli halk hekimliği bilgilerini barındırmakta hem de kullanılan tıbbî terminolojiyle o dönemin dil özelliklerini ve kelime kadrosunu saptamada yol gösterici olmaktadır. Bir dilin sözcük dağarcığını tam olarak ortaya koyabilmek için edebî metinlerin yanında çeşitli bilim dallarında meydana getirilmiş metinlerin içeriğinde bulunan terimler ve kavramlar da büyük yer tutmaktadır. Bu çalışmada, Kastamonu İl Halk Kütüphanesinde 37 Hk 1297/6 arşiv numarasıyla kayıtlı olan Kitâb-ı Ma¤cûn adlı yazma eserin yazı çevrimi yapılarak eserde geçen botanik ve tıp terimleri, anlamlarıyla birlikte ortaya konmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Eski Anadolu Türkçesi, tıp, ilaç, bitki, botanik, halk hekimliği

HYMN AND PRAYER JOURNAL NUMBERED 13229 IN KONYA METROPOLITAN MUNICIPALITY KOYUNOĞLU MUSEUM AND LIBRARY

The subject of this article is the hymn and prayer journal numbered 13229 found in Konya Metropolitan Municipality Koyunoğlu Museum and Library. According to catalog records, the work was completed by the calligrapher Mustafa Hilmî in 1284 (G. 1868). This small-volume journal consisting of twenty-two leaves is in a very good state physically and was written with a perfect line. The content of the journal consists of verse and prose texts all of which have religious characteristics. There are ten poems and twelve pieces of prose. Most of the poems, which have many inconveniences in terms of form-related features such as cadence and rhyme/repeated voice (radif), are in the form of hymn and only four have pseudonyms (Yûnus, Niyâzî, Mahfî). Proses are also composed of prayers such as forgiveness, salah, food and grave etc. as well as mühr-i şerîf (exalted seal) and virtues. The aim of our study is to eliminate -as far as possible- the uncertainties regarding this journal and its compiler based on its form and content characteristics, and thus to try to determine its place in the tradition of journal. In the study, all texts included in the work will primarily be transferred into Latin letters with transcription and thus the content of the journal will be obtained. Afterwards, the identity of the compiler of the journal will be tried to be determined through this transcription. Based on the work's physical characteristics, page designs, writing, the characteristics of the texts and the information obtained regarding its compiler, various determinations will be made about the journal. Within this scope, it will be discussed when, for what target audience and for what purpose the journal was compiled.

PDF

___

Altındaş, Ayten (1988). “Divanu Lügati’t-Türk’teki Tıp Terimleri”. Tıp Tarihi Araştırmaları, S.2, İstanbul, 65-73.
Alkayış, M. Fatih (2007). Türkiye Türkçesinde Bitki Adları. Erciyes Üniversitesi SBE (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Kayseri.
Arat, Reşit Rahmeti (1979). Kutadgu Bilig III – İndeks. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay.
Bayat, Ali Haydar (2016). Tıp Tarihi. İstanbul: Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği.
Bayat, Ali Haydar (2007). Kemâliyye. İstanbul: Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği.
Bayat, Ali Haydar (2003). Konularına Göre Divanu Lügati’t-Türk’teki Tıbbi Terminoloji, Tıp Tarihi, İzmir: Sade Matbaa.
Baytop, Turhan (2015). Türkçe Bitki Adları Sözlüğü. Ankara: TDK.
Bekmez, Hasan (2009). Kitâb-ı Tıbb-ı Latîf (72b-151b) (İnceleme-Metin-Sözlük). Selçuk Üniversitesi SBE (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya.
Bilgin, Arif (2006). “Osmanlı Dönemi’nde İlaç Yapımında Kullanılan Tıbbî Bitkiler”. Osmanlılarda Sağlık I. İstanbul: Biofarma Yay.
Canpolat, Mustafa – Zafer Önler (2006). Edviye-i Müfrede, Metin-Sözlük. Ankara: TDK.
Cavlazoğlu, Ahu (2009). Kitâb-ı Tıbb-ı Latîf (1a-72a) (İnceleme-Metin-Sözlük). Selçuk Üniversitesi SBE (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya.
Clauson, Sir Gerard (1972). An Etimological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford.
Devellioğlu, Ferit (2000). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat. Ankara: Aydın Kitabevi.
Dilçin, Cem (1983). Yeni Tarama Sözlüğü. Ankara: TDK.
Doğan, Ahmet Turan (2015). Kitâb-ı Tıbb-ı Hikmet (İnceleme-Metin-Dizin). Cumhuriyet Üniversitesi SBE (Yayımlanmamış doktora Tezi), Sivas.
Doğan, Şaban (2009). “15. Yüzyıla Ait Bir Tıp Terimleri Sözlüğü: Terceme-i Akrabadin’in Istılah Lügati”. Turkish Studies, Volume 4/4 Summer, 250-316.
Doğuer Erdağı, Binnur (2013). Tuhfe-i Mübârizî (Metin-Sözlük). Ankara: TDK.
Doğuer Erdağı, Binnur (2001). “Anadolu’da Yazılmış İlk Türkçe Tıp Kitabı”. Türkbilig, 2001/2, 46-54.
Gümüşatam, Gürkan (2009). “15. yüzyıl Tıp Kitaplarından Tertib-i Mualece’nin Söz Varlığı, Dil ve Anlatım Özellikleri”. Turkish Studies, Volume 4/8 Fall, 1374-1406.
Gürlek, Mehmet (2011). “Anadolu’da Yazılmış İlk Türkçe Cerrrahî Yazmalara Bir Örnek: Alâ’im-i Cerrâhîn”. Turkish Studies, Vol. 6/3 Summer, 1423-1434.
İbn Baytar (2017). Tercüme-i Müfredât-ı İbn Baytar. İstanbul: Sağlık Bilimleri Üniversitesi Yay.
Kanar, Mehmet (2011). Eski Anadolu Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Say Yay.
Küçüker, Paki- Yasemin Yıldız (2018). “Tercüme-i Müfredât-ı İbn-i Baytar’daki (150b-295a) Bitki Adları Üzerine Bir İnceleme (II)”. Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi, C.2, S. 1, 109-137. Küçüker, Paki (2010). “Lügat-i Müşkilât-ı Eczâ’da Türkçe Bitki Adları”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Vol. 3/11 Spring, 401-415.
Johnson, Francis (1852). Dictionary Persian, Arabic And English. London.
Meninski, Franciscus a Mesgnien (2000). Thesaurus Linguarum Orientalium, Turcicae-Arabicae-Persicae. Hzr: Mehmet Ölmez, İstanbul: Simurg.
Murad, Sibel (2009). Lügat-i Müşkilât-ı Eczâ Derviş Siyâhî Lârendevî (Giriş-İnceleme-Metin-Dizinler). Sakarya Üniversitesi SBE (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Sakarya.
Türkmen, Seyfullah (2006). Eski Anadolu Türkçesinde Tıp Terimleri. Kırıkkale Üniversitesi SBE (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Kırıkkale.
Sertkaya (1997). “Uygur Tıp Metinlerine Toplu Bir Bakış”. Uluslararası Osmanlı Öncesi Türk Kültürü Kongresi Bildirileri (4-7 Eylül 1989), 349-359. Ankara: AKM Yay.
Steingass, F. (1998). A Comprehensive Persian-English Dictionary. Beirut.
Şahin, Hatice (2007). “Câmi’ü’l-Fürs Örneğinde XVI. Yüzyıl Bitki İsimleri”. Turkish Studies, Vol. 2/2 Spring, 570-602.
Önler, Zafer (2015). “İshak Bin Murad ve “Edviye-i Müfrede” Adlı Eseri”. Türk Tarihinde İz Bırakan Bolulular Çalıştayı. Abant İzzet Baysal Üniversitesi, 21-22 Ağustos 2015, Bolu.
Önler, Zafer (2006). “Divanu Lügati’t-Türk ve Kutadgu Bilig’de Tıp Terimleri”. Kebikeç, S. 22, 135-150.
Önler, Zafer (2004). XIV.-XV. Yüzyıl Tıp Metinlerinde Türkçe Bitki Adları. İstanbul: Kebikeç.
Önler, Zafer (1990). “XIV. ve XV. Yüzyıl Anadolu Türkçesi Botanik Terimleri”. Journal of Turkish Studies, Türklük Bilgisi Araştırmaları, Fahir İz Armağanı, Vol. 14, 357.
Önler, Zafer (1985). “Eski Anadolu Türkçesi Döneminde Yazılmış İki Tıp Kitabında Yer Alan Sağlık Bilgisi Terimleri”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 87-130.
Önler, Zafer (1981). Celâlüddin Hızır (Hacı Paşa) Müntehâb-ı Şifâ (İnceleme-Metin-Dizinler). Fırat Üniversitesi Edebiyat Fakültesi (Doktora Tezi), Elazığ.
Paçacıoğlu, Burhan (2014). İlaç ve Bitki Adları Sözlüğü. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yay.
Redhouse. Sir James W. (1992). Turkish and English Lexicon. İstanbul: Çağrı Yay.
Tietze, Andreas (2002). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lügatı, Österreichische Akademie der Wissenschaften, İstanbul: Simurg.
Tokaç, Mahmut (2006). “Osmanlı Dönemi Türkçe Tıp Yazmaları”. Osmanlılarda Sağlık I. İstanbul: Biofarma Yay.
TTK (2004). Osmanlıca Tıp Terimleri Sözlüğü. Ankara: TTK Yay.
Yağmur, Ömer (2014). “Kitâb-ı ‘İlâc-nâme (1556) Adlı Bir Kemâliyye Nüshası ve Eserin Dili Üzerine”. Türkbilig, S. 28, 35-75.
Yavuz, Serdar (2015). “Eski Anadolu Türkçesi Söz Varlığına Katkı-Anonim Cerrâh-nâme Örneği”. Turkish Studies, Vol. 10/8 Spring, 2175-2204.
Yelten, Muhammet (1993). Şirvanlı Mahmud Kemâliyye. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay.