Osmanlı Dönemi Metinlerinde Ekmek ve Ekmekle İlgili Anlam Çerçeveleri

Kaynaklara göre insanoğlu, yaşaması için gerekli olan beslenme ihtiyacını ilk dönemlerde avladığı hayvanlardan elde ettiği et türevi besinlerle ve topladığı meyve ve bitki tohumları ile karşılamaktaydı. Bu aşamada doğanın kendisine sunduklarıyla yetinen insanoğlu elindeki malzemeyi değiştirme/dönüştürme yetisine sahip değildi. Dolayısıyla bitki tohumlarını işleyip una dönüştürmeyi de bilmiyordu. Kesin tarihi bilinmemekle birlikte insanın ateşi kullanmayı öğrenmesi ve yerleşik yaşama geçmesi, besin kaynaklarının çeşitlenmesinin önünü açtı. Bu sürecin sonunda insanoğlu tahılı işlemeyi, elde ettiği unu mayalı ya da mayasız olarak hamur hâline getirmeyi ve fırın, tandır, sac gibi aletler aracılığıyla pişirerek ekmek hâline getirmeyi de öğrendi. Ortaya çıkan bu yiyecek insanlar tarafından öylesine beğenildi ki tarihin her döneminde insanlığın en temel besin kaynaklarından biri oldu. İnsanlığın gelişim sürecinde şehirleşmeye, meslekî bölümlenmeye ve ihtisaslaşmaya paralel olarak daha kolay üretilebilir ve ulaşılabilir olmasıyla birlikte bütün dünyada kurulan her sofranın vazgeçilmezi hâline geldi. Tarihî kayıtlarda Babil halkının fırında ekmek pişirmeyi bildiği, eski Mısır’da -tesadüfen bulunan- ekmek mayalama yönteminin kullanıldığı hatta Mısır’da beyaz ekmeğin soyluların ve sarayın simgesi sayıldığı gibi bilgiler bugüne aktarılmaktadır. Türklerde ise Orta Asya’dan itibaren var olan ekmek/etmek kültürü, Anadolu’ya yerleştikten sonra çeşitlenmiş ve daha zengin bir hâle gelmiştir. Anadolu coğrafyasının buğday yönünden zengin olmasının da etkisiyle buğday başta olmak üzere çavdar, arpa, mısır gibi tahıllar, ekmek yapımında kullanılmış ve ayrıca çeşitli yapım teknikleri ile ekmeğin şekli, tadı, dayanma süreleri de belirlenmiştir. Ekmek, toplumsal yapının gelişimiyle birlikte asgari düzeydeki beslenmenin sembolü hâline gelmiştir. İnsanların ekmeğe erişim gücü, toplumun refah düzeyinin göstereni olarak kabul edilmiştir. Toplumsal hayatın bu kadar önemli bir parçası olan ekmeğin ve çeşitlerinin, yaşanılan hayatın bir göstereni olan edebiyata ve edebi metinlere de yansıdığı görülmektedir. Bu çerçevede ekmekle ilgili pek çok unsur, edebiyatın mecazlar dünyası içerisinde kendine yer bulmuştur. Bu makalede ekmeğin ve ekmekle ilgili unsurların Osmanlı dönemi edebî metinlerindeki kullanılış biçimleri incelenecektir. Bu inceleme sonucunda ekmek etrafında oluşan anlam çerçevelerinin tespit edilmesi hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Klasik Türk edebiyatı, edebî metinler

HYMN AND PRAYER JOURNAL NUMBERED 13229 IN KONYA METROPOLITAN MUNICIPALITY KOYUNOĞLU MUSEUM AND LIBRARY

The subject of this article is the hymn and prayer journal numbered 13229 found in Konya Metropolitan Municipality Koyunoğlu Museum and Library. According to catalog records, the work was completed by the calligrapher Mustafa Hilmî in 1284 (G. 1868). This small-volume journal consisting of twenty-two leaves is in a very good state physically and was written with a perfect line. The content of the journal consists of verse and prose texts all of which have religious characteristics. There are ten poems and twelve pieces of prose. Most of the poems, which have many inconveniences in terms of form-related features such as cadence and rhyme/repeated voice (radif), are in the form of hymn and only four have pseudonyms (Yûnus, Niyâzî, Mahfî). Proses are also composed of prayers such as forgiveness, salah, food and grave etc. as well as mühr-i şerîf (exalted seal) and virtues. The aim of our study is to eliminate -as far as possible- the uncertainties regarding this journal and its compiler based on its form and content characteristics, and thus to try to determine its place in the tradition of journal. In the study, all texts included in the work will primarily be transferred into Latin letters with transcription and thus the content of the journal will be obtained. Afterwards, the identity of the compiler of the journal will be tried to be determined through this transcription. Based on the work's physical characteristics, page designs, writing, the characteristics of the texts and the information obtained regarding its compiler, various determinations will be made about the journal. Within this scope, it will be discussed when, for what target audience and for what purpose the journal was compiled.

PDF

___

Ak, Coşkun (2001). Bağdatlı Rûhî Dîvânı (Karşılaştırmalı Metin). IIC. Bursa: Uludağ Üniversitesi Yay.
Aksoyak, İsmail Hakkı (2018). Gelibolulu Mustafa Âlî Dîvânı. Ankara: KTB Yay.
Atalay, Besim (2006). Kâşgarlı Mahmûd, Dîvânu Lugâti’t-Türk- I. Ankara.
Başpınar, Fatih (2011). “Basîrî’nin Bengînâme Adlı Eseri”. Turkish Studies 6 (3): 567-576.
Başpınar, Fatih (2013). Garâmî- Dîvân. İstanbul: Yedirenk Yay.
Bilkan, Ali Fuat (1997). Nâbî Dîvânı. İstanbul: MEB Yay.
Caferoğlu, Ahmet (1993). Uygur Türkçesi Sözlüğü, İstanbul.
Canan, İbrahim (1988). Kütüb-i Sitte, Hadis Ansiklopedisi. XVIII C. Ankara: Akçağ Yay.
Clauson, Sir Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Tirteenth Century Turkish. Oxford.
Çakır, Zehra Vildan (1998). Hevâyî (Abdurrahman, Kubûrî-zâde) Dîvânı’nın Tenkidli Metni ve İncelemesi). Yüksek Lisans Tezi. Edirne: Trakya Üniversitesi.
Çavuşoğlu, Mehmed (1977). Yahyâ Bey, Dîvan (Tenkidli Basım). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay.
Emecen, Feridun (1996). “Fodula”. İslam Ansiklopedisi. C. XIII. İstanbul: TDV Yay. 167-170.
Erünsal, İsmail (2018). Tâcîzâde Cafer Çelebi, Dîvân. Ankara: KTB Yay. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-211662/taci-zade-cafer-celebi-divani.html [Erişim Tarihi: 03.08.2019]
Genç, Reşat (1982). “XI. Yüzyılda Türk Mutfağı”. Türk Mutfağı Sempozyumu Bildirileri. Ankara: KTB Yay. 57-68.
Gürbüz, Mehmet (2012). Safiye Sultanzâde Mehmed Rezmî, Dîvân. Ankara: Grafiker Yay.
Kabak, Turgay (2013). “Trabzon-Akçaabat’taki Geleneksel Fırıncılık ve Ekmek Yapım Teknikleri Üzerine Halkbilimsel Bir İnceleme”. Dünden Bugüne Akçaabat Sempozyumu (26-28 Nisan 2013).
Kahraman, Seyit Ali ve Yücel Dağlı (2003). Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnâmesi. C. I (2. Kitap). İstanbul: YKY.Kanunname-i İhtisab-ı Bursa. Ankara: TSE.
Kaplan, Mahmut (1996). Neşâtî Dîvânı. İzmir: Akademi Kitabevi.
Karacan, Turgut (1991). Bosnalı Alaeddin Sabit, Divan. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yay.
Karamanlıoğlu, Ali Fehmi (1978). Seyf-i Sarâyî, Gülistan Tercümesi (Kitâb Gülistan bit’t-türkî). İstanbul: MEB Yay.
Kartal, Ahmet (2000). “Basîrî ve Türkçe Şiirleri”. İlmî Araştırmalar (10): 77-96.
Kaya, Bayram Ali (2017). Azmizâde Hâletî Dîvânı. Ankara: KTB Yay. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56159,azmizade-haleti-divanipdf.pdf?0 [Erişim Tarihi: 10.07.2019]
Kılıç, Atabey (2003). “Karnım Açtır Karnım Aç!”. Berceste Aylık Kültür Sanat Edebiyat Dergisi 2(13): 3-6.
Kılıç, Filiz (hzl.) (2018). Âşık Çelebi, Meşâ’irü’ş-Şu‘arâ. Ankara: KTB Yayınları. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/59036,asik-celebi-mesairus-suarapdf.pdf?0 [Erişim Tarihi: 11.08.2019]
Kobya, Elif Şebnem (2013). “Kutadgu Bilig’de Yiyecek ve İçecek Adları”. Turkish Studies 8 (8): 823-833.
Kurtoğlu, Orhan (2017). Lebîb Dîvânı. Ankara: KTB Yay. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55756,lebib-divanipdf.pdf?0 [Erişim Tarihi: 13.07.2019]
Kuter, Murat (2013). “Ekmeğin Tarihi”. Standart Ekonomik ve Teknik Dergi 52 (615): 41-45. https://statik.tse.org.tr/upload/tr/dosya/icerikyonetimi/545/16102014143405-1.pdf [Erişim Tarihi: 09.06.2019]
Kutlar Oğuz, F. Sabiha, Ayşe Yıldız, Tuba Işınsu Durmuş (2018). Dîvân-ı Firâk-ı Esîrî [Sergüzeşt-nâme – Gazavat-nâme – Pend-nâme – Dîvân]. Ankara: KTB Yay. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-217192/divan-i-firak-i-esiri.html [Erişim Tarihi: 09.06.2019]
Külekçi, Numan (1985). Gani-zâde Nâdirî- Hayatı, Edebi Kişiliği, Eserleri, Divânı ve Şeh-nâmesi’nin Tenkidli Metni. Doktora Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
Külekçi, Numan ve Turgut Karabey (1997). Erzurumlu İbrahim Hakkî, Dîvân. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yay.
Ögel, Bahaeddin (2000). Türk Kültür Tarihine Giriş, IV. Ankara.
Özgüdenli, Osman G. ve Ömer Uzunağaç (2014). “Selçuklu Anadolusu’nda Ekmek”. Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi 1 (1): 43-72.
Samancı, Özge (2013). “Osmanlı Kültüründe Ekmeğin Simgesel Anlamları”. Yemek ve Kültür (32): 72-77.
Şavkay, Tuğrul (2000). Osmanlı Mutfağı. İstanbul: Şekerbank Yay.
Şen, Mesut (2004). Tuz Kelimesi Üzerine, Tuz Kitabı, İstanbul: Kitabevi, s:17-27.
Öztekin, Ali (1996). Gelibolulu Mustafa ‘Âlî, Câmi’u’l-Buhûr Der Mecâlis-i Sûr. Ankara: TTK Yay.
Pakalın, M. Zeki (1983). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. III C. İstanbul: MEB Yay.
Tarlan, Ali Nihat (1970). Zatî Divanı (Edisyon Kritik ve Transkripsiyon). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay.
Tızlak, Fahrettin (2010). “III. Selim ve İstanbul’un Ekmek Problemi”. XVI. Türk Tarih Kongresi (20-24 Eylül 2010). VI. Cilt. Ankara: TTK Yay. 17-35.
Ünsal, Artun (2003). Nimet Geldi Ekine- Türkiye’nin Ekmeklerinin Öyküsü, İstanbul: YKY.
Yatman, Mustafa (1989). Osmanzade Taib Divanı’ndan Seçmeler. Ankara: KB Yay.
Yıldırım, Sinan (2004). Divan Edebiyatında Nazirecilik Geleneği ve Hevâyî’nin Nazirelerden Oluşan Divanı. Yüksek Lisans Tezi. Elazığ: Fırat Üniversitesi.
Yerasimos, Stefanos (2002). Sultan Sofraları, 15 ve 16. Yüzyılda Osmanlı Saray Mutfağı. İstanbul: YKY.
Yılmaz, Kadriye (2017). İbrahim Tırsî ve Dîvânı. Ankara: KTB Yay. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55911,ibrahim-tirsi-ve-divanipdf.pdf?0 [Erişim Tarihi: 08.07.2019]
Zülfikar, Hamza (2012). “Anlamları, Deyimleri ve Çeşitleriyle Ekmek”. Türk Dili 3 (728): 12-17.