Türk Siyasi Tarihinde “Dörtlü Takrir” ve Takrire Kaynaklık Etmesi Bakımından Serbest Cumhuriyet Fırkası

Dörtlü Takrir, Cumhuriyet dönemi siyasi tarihi ve demokrasi hayatı için önemli bir belgedir. Bu belge Türk siyasi hayatının ve demokrasi mücadelesinin bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Bu belgenin ortaya çıkmasına etki eden siyasi geçmiş içinde birçok önemli etken vardır. Bunlar arasında Serbest Cumhuriyet Fırkası ayrı bir öneme sahiptir. Bu çalışma başlı başına “dörtlü takrir”i ele almaz. Tük demokrasi hayatının önemli başlıklarından sayılan ve Cumhuriyet dönemi siyasi tarihinde bir dönüm noktası olarak değerlendirilen Serbest Cumhuriyet Fırkası’nı, “dörtlü takrir”in kendi içinde barındırdığı felsefesi bakımından, ona referans olması yönüyle değerlendirir. Dörtlü Takrir, 1945 yılının demokratikleşme hamlesi olarak üzerinde çokça düşünülen ve yazılan bir konu olmuştur. Dörtlü Takrir”in kendi içinde oluşturduğu bütünlük ve amacına dayanak yaptığı gerekçeleri ayrı ayrı öneme sahiptir. Fakat bunlardan dikkate değer bir referans olarak verilen Serbest Cumhuriyet Fırkası bu bakımdan ayrıca değerlendirilmesi gereken bir konudur. Zira SCF, 1930 yılında içinde bulunulan siyasi iklim bakımından çok önemli bir girişim ve buna bağlı olarak yapılması düşünülen değişimin en somut hamlesidir. Bu hamle, planlanan değişimdeki ana unsurların durumlarının analizinde, siyasi dönüşümün gerçekleştirilebilme olanağının anlaşılmasında, daha da önemlisi toplumun bu yeni hamleye karşı vereceği tepki, oluşturacağı yaklaşımın ölçülmesinde ve böylece yapılması düşünülen siyasi açılımın yönünün tayininde kilit rol oynayan bir konuma sahiptir. SCF bu yeni yaklaşımla ortaya çıkabilecek verilerin görülmesini sağlaması bakımından “Dörtlü Takrir”e kaynaklık eden tarihsel bir anahtar niteliğine haizdir. Çalışmada, nitel çalışma esasları çerçevesinde, dönemin ana kaynakları, gazeteler, Meclis Zabıtları ve konuya dair tetkik eserlerden yararlanılmıştır.

The Quartet Motion in Turkish Political History and the Influence of the Liberal Republican Party as the Source of This Motion

The Quartet Motion is an important document for period of the Republican political history and democracy life. This document has emerged as a result of Turkish political life and the struggle for democracy. There are many important factors in the political past that contributed to the emergence of this document. Among these, the Liberal Republican Party has a special importance. Quartet Motion has been a subject that has been widely thought and written as the democratization move of 1945. The integrity of the Quartet Motion and the reasons for which it is based on its purpose are of particular importance. However, the Liberal Republican Party, which is given as a remarkable reference among them, is an issue that should be evaluated separately in this regard. Because the Liberal Republican Party was a very important initiative in terms of the political climate in 1930 and the most concrete move of the change planned to be made accordingly. This move has a key role in the analysis of the conditions of the main elements in the planned change, in understanding the possibility of realizing the political transformation, and more importantly, in measuring the reaction of the society against this new move and in determining the direction of the political initiative that is planned to be made. Liberal Republican Party has the characteristic of a historical key that is the source of the "Quartet Motion" in terms of showing the data that may arise with this new approach. While preparing the study, archive documents, the newspaper archives of the period, the minutes of the Assembly and the study works on the subject were used.

PDF

___

Adnan Menderes’in Nutku. (1946, 18 Temmuz). Vatan, s. 3.
Akşin, S. (1988). Demokrat Parti’nin Kurulması. Tarih ve Toplum, 9(58), 269-271.
Aydemir, Ş. S. (2007). Menderes’in Dramı 1899-1960. İstanbul: Remzi Kitabevi.
Başkanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1.1/3/21. (1930, 5 Şubat). [Dahiliye Vekili Şükrü Kaya’nın CHF Umumi Katibi Saffet Bey’e Teşkilatların Uyarılması Amacıyla Gönderdiği Yazı], Ankara.
Başkanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.01/1.4.12. (1930, 22 Ağustos). [CHF Umumi Katibi Saffet Bey’in Parti Müfettişlerine Genelgesi], Ankara.
Başkanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1.00/724.477.1. (1931, 5 Ocak). [CHF Umumi Katipliği’ne 1930 Yerel Seçimleri Sonuçlarına İlişkin Sunulan Bölgesel Rapor], Ankara.
Cumhuriyet Halk Fırkası Nizamnamesi ve Programı (1931). Ankara: TBMM Matbası. Erişim adresi: https://acikerisim.tbmm.gov.tr/xmlui/bitstream/handle/11543/655/197505818.pdf?sequence=1 &isAllowed=y adresinden 10.07.2021 tarihinde erişilmiştir.
Demokratlar Kulübü. (2021). Dört’lü Takrir. https://demokratlarkulubu.blogspot.com/2013/06/dortlu-takrir-7-haziran-1945-2013-68yl.html. adresinden 10.01.2021 tarihinde erişilmiştir.
Demokrat Parti Belgeleri. (1988). Tarih ve Toplum, 9(58), 264-268.
Demokrat Parti Belgeleri: Dörtlü Takrir. (1988). Tarih ve Toplum, 9(58), 264-265.
Fethi Bey Bu Gün Manisa’ya Gidiyor (1930, 8 Eylül). Cumhuriyet, s. 1.
Fethi Bey İki Tavsiye Arasında Mütereddit Kaldı. (1930, 17 Teşrinisani). Son Posta, s. 1.
Fethi Bey Manisa’da. (1930, 9 Eylül). Cumhuriyet, s. 1.
Fethi Bey Yeni Bir Fırka Yapıyor. (1930, 9 Ağustos). Cumhuriyet, s. 1.
Fethi Bey’in Fırka Teşkilatına Beyannamesi. (1930, 18 Teşrinisani). Cumhuriyet, s. 1.
Fethi Bey’in Nutku. (1930, 8 Eylül). Cumhuriyet, s. 1.
Gazi Hz’nin Nadi Bey’e Cevabı. (1930, 10 Eylül). Cumhuriyet, s. 1.
Goloğlu, M. (2013). Türkiye Cumhuriyeti Tarihi-IV Demokrasiye Geçiş 1946-1950. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Goloğlu, M. (1972). Türkiye Cumhuriyeti Tarihi-I Devrimler ve Tepkiler (1924-1930). Ankara: Turhan Kitabevi.
Güneş, G. ve Akdağ, M. (2013). Çok Partili Yaşama Geçiş Sürecinde Adnan Menderes’in Aydın İlindeki Siyasi Faaliyetleri (1946-1950). Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 13(27), 185-224. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/cttad/issue/25624/270467
Günün Meselesi: Muhalif Fırka Nasıl Dağıldı. (1930, 18 Teşrinisani). Cumhuriyet, s. 1.
İktisadi Buhran Hakkında Rapor. (1929, 2 Kanunuevvel). İkdam: Cumhuriyet İçin Halk İçin, s. 1.
İlyas, A. (2021). CHP Yardım Sandığının Kurulması ve Lağvedilmesi. Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 7(1), 85-98. doi: 10.31592/aeusbed.694617
İnan, S. (2006). Muhalefet Yıllarında Adnan Menderes. Ankara: Liberte Yayınları.
İngiliz Lirası Dün de Bir Hayli Farklı Yükseldi. (1929, 5 Kanunuevvel). İkdam: Cumhuriyet İçin Halk İçin, s. 1.
İngiliz Sterlini Borsada Hiç Görülmemiş Bir Terffü Gösterdi. (1929, 2 Kanunuevvel). İkdam: Cumhuriyet İçin Halk İçin, s. 1.
İnsan Hakları Dairesi Başkanlığı. (2021). Birleşmiş Milletler Antlaşması. https://inhak.adalet.gov.tr/Resimler/SayfaDokuman/2212020141836bm_01.pdf adresinden 14.01.2021 tarihinde erişilmiştir.
İsmet Paşa Hz.nin Beyanatından. (1930, 10 Ağustos). Cumhuriyet, s. 1.
İstikraz Teklifleri. (1930, 5 Mayıs). Cumhuriyet, s. 1.
İzmir’de Kanlı Nümayişler. (1930, 6 Eylül). Cumhuriyet, s. 1, 4.
Kantar, G. (2020). Demokrasi ve Türk Demokratikleşmesi Bağlamında Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi. Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 6(1), 123-135. doi:10.31592/aeusbed.664875
Keskin, Ö. A. (2018). Tek Parti Döneminde Bir Asker, Devlet Adamı ve Siyasetçi: İbrahim Şükrü Sökmensüer. Doktora Tezi, Kırıkkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kırıkkale.
Keskin, Ö. A. (2021). 1929 Dünya Ekonomik Buhranına Değinmesi Bakımından Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Atatürk'ün TBMM Açış Konuşmaları (1929-1933). A. Ç. Ceylan, F.
Özbay, Z. Özomay ve M. B. Kurt (Ed.), Sosyal ve Beşeri Bilimlerde Araştırma ve Değerlendirmeler (Cilt 2) içinde (ss. 549-574). Ankara: Gece Kitaplığı.
Koçak, C. (2006). Belgelerle İktidar ve Serbest Cumhuriyet Fırkası. İstanbul: İletişim Yayınları.
M. Meclisi’nin Gece Yarısından Sonraya Kadar Süren İctimaında Çok Hararetli ve Mühim Münakaşalar Yapıldı. (1930, 16 Teşrinisani). Milliyet, s. 1.
Mahmut Bey. (1930, 8 Ağustos). Cihan Buhranından Kurtulmanın Ameli Çareleri. Milliyet, s. 1.
Meclis Açıldı Gazi Söyledi. (1930, 2 Teşrinisani). Cumhuriyet, s. 1,4.
Okyar, O. ve Seyitdanlıoğlu, M. (1999). Fethi Okyar’ın Anıları: Atatürk, Okyar ve Çok Partili Türkiye. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Paramızı Korumak İçin Millet Meclisi’nce Kabul Edilen Kanunun Dünden İtibaren Tatbikine Başlandı. (1930, 23Şubat). Milliyet, s. 1.
Paramızın Son Günlerdeki Temevvücü Üzerine Hükümet Kati Tedbirler Aldı. (1929, 6 Kanunuevvel). Milliyet, s. 1.
Parti Grubunda Mühim Bir Toplantı: Celal Bayar İle Üç Arkadaşının Önergeleri. (1945, 13 Haziran). Cumhuriyet, s. 1.
Serbes Fırka Dağıldı. (1930, 17 Teşrinisani). Cumhuriyet, s. 1.
Sükunet İade Edildi. (1930, 7 Eylül). Cumhuriyet, s. 1.
TBMM Albümü 1920-2010, I. C., 1920-1950 (2010). Sema Yıldırım ve Behçet Kemal Zeynel (Ed.), Ankara: TBMM Basın ve Halkla İlişkiler Müdürlüğü Yayınları. Erişim adresi: https://www.tbmm.gov.tr/TBMM_Album/Cilt1/Cilt1.pdf adresinden 10.07.2021 tarihinde erişilmiştir.
Tebliğdir. (1930, 9 Eylül). Cumhuriyet, s. 1.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi. Dönem 3, Cilt 20, İctima 3, İnikat 80, 17.6.1930.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi. Dönem 3, Cilt 21, İctima 3, İnikat 82, 25.9.1930.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi. Dönem 3, Cilt 21, İctima 3, İnikat 84 (I. Celse), 2.10.1930.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi. Dönem 3, Cilt 22, İctima 4, İnikat 1, 1.11.1930.
Tuncay, S. (2000). Parti İçi Demokrasi ve Türkiye. Ankara: Gündoğan Yayınları.
Uran, H. (2017). Meşrutiyet, Tek Parti, Çok Parti Hatıralarım (1908-1950). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Vaziyeti Yalnız Memleket Menafi Cephesinden Görecek, Tenkit Edecek, Yalnız Hakikatin Yürümesini İsteyecek Bir Muhalefet. (1930, 9 Ağustos). Milliyet, s. 1.
Yeni Fırka Hakkında Beyanat. (1930, 10 Ağustos). Cumhuriyet, s. 1.
Yeni Fırka ve Gazi Hz’nin Fikirleri. (1930, 11 Ağustos). Cumhuriyet, s. 1,4.
Yunus Nadi (1930, 9 Eylül). Fethi B’in Nutku. Cumhuriyet, ss. 1-2.
Yunus Nadi (1930, 9 Eylül). Açık Mektup: Reisicumhur Gazi M. Kemal Hz.ne. Cumhuriyet, s. 1.