XVI. Yüzyılda Basra Vakıfları (1590 Tarihli Tahrir Defterine Göre)∗

Hz. Ömer zamanında kurulan Basra şehri, 1538 yılında Osmanlı egemenliği altına girdi; ancak yerel yönetici Raşid bin Megamis’in idaresine bırakıldı. Raşid’den sonra şehrin yönetimini ele alan Şeyh Yahya Osmanlı idaresini tanımayarak isyan etti. 1546 yılında isyanı bastırmakla görevlendirilen Ayas Paşa şehri zapt etti. Bu tarihten sonra şehir, bir Osmanlı eyaleti olarak teşkilatlandırıldı. Basra, Osmanlı idaresine girdikten sonra 1552, 1574, 1575 ve 1590 yıllarında tahrir edilmiştir. Tahrir sonuçları icmal ve mufassal defterlere yazılmıştır. Bu defterler bölgenin sosyal ve ekonomik yapısı hakkında ayrıntılı bilgi içermektedir. Bu çalışmada Ankara’da Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyud-ı Kadime Arşivi’nde bulunan 94 numaralı Basra Tahrir Defteri kaynak olarak kullanılmıştır. Bu defterde XVI. yüzyılda Basra Eyaleti’nde bulunan vakıflara dair bilgiler mevcuttur. Deftere göre, Basra’da ve nahiyelerinde bulunan vakıfların isimleri, senelik gelirleri-giderleri, çalışanları ve bulundukları yerlerle ilgili bilgiler ortaya konulmuştur. Basra’da kurulan ve iktisadi ve sosyal hayatın tezahürlerinden olan vakıfların belirlenmesi, Orta Doğu ülkeleri ile ilgili çalışmalar için önemlidir

Basra Waqfs in the 16th Century (According to Tahrir Register of 1590)

The city of Basra, founded during the reign of Khalif Omar, came under Ottoman rule in 1538; but it was left under the administration of the local ruler, Rashid bin Megamis. Sheikh Yahya, who took over the administration of the city after Rashid, did not recognize the Ottoman administration and rebelled. Ayas Pasha, who was assigned to suppress the rebellion in 1546, took the city. After that, the city was organized as an Ottoman province. Basra, which was surveyed in 1552, 1574, 1575 and in 1590 after it came under the administration of Ottoman Empire. The results of these surveys were recorded in the synoptic (icmal) and in the detailed survey registers (mufassal tahrir defterleri). These registers contain detailed information about the social and economic structure of the region. In this study, the survey register of Basra numbered 94 in the Kuyud-ı Kadime Archive of the General Directorate of Land Registry and Cadastre in Ankara was used as primary source. The register contains information about waqfs in Basra city and region in the 16th century. The names of waqfs, their locations, their annual income and expenses, and employees were detailed in this register. Determining waqfs established in Basra is very important for the studies on the Middle East countries.

PDF

___

1. Arşiv Kaynakları
1.1. Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
Tapu-Tahrir Defterleri (BOA. TD.): 282, 1022, 534.
BOA. EV.MKT- 02647.00126. Bab-ı Asafî Mühimme Defterleri:
BOA. MD. XLVIII, hk: 374.
BOA. MD. LXVI, hk. 321. 1.2. Tapu-Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyûd-ı Kadîme Arşivi Tahrir Defteri (KK. TD.) (KK. TD.): 94, 287.
2. Araştırma ve İnceleme Eserler
Adam, Baki (2012). “Üzeyir”. Türkiye Diyanet Vakfı Yay İslâm Ansiklopedisi (DİA), 42. İstanbul. 401-402.
Allahverdi, Reyhan Ş. (2019). “Basra’daki Sahabe Türbe ve Mescitleri ile Vakıflarının Osmanlı Dönemindeki Durumu”. Vakıflar Dergisi, 52, 139-155.
Ateş, Nilüfer(2017/2). “Osmanlı’da Vakıf- Külliye Şehir İlişkisi”, Uludağ İlahiyat Fakültesi Dergisi, 26 (2017/2), 151-164.
Aykaç, Mehmet (1999). “İbn Hübeyre, Ebü’l- Muzaffer”. DİA, 20. İstanbul. 82-83.
Bakır, Abdülhalık (1992). “Basra”. DİA, 5. İstanbul. 108-111.
Bozkurt, Nebi (2003). “Medrese”. DİA, 28. Ankara, 323-327.
Can, Yılmaz (1995). İslâm Şehirlerinin Fiziki Yapısı (H. I-III/M. VII-IX Yüzyıl). Ankara. Çakar, Enver (Haziran 2015). “16. Yüzyılda Antakya Vakıfları (1550 Tarihli Evkaf Defterine Göre)”. Vakıflar Dergisi, 43, 9-39.
Çekim, Taif (1996). 1551 M.(959 H.) Tarih ve 282 No’lu Tapu Tahrir Defterine Göre Basra. Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Tarih Anabilim Dalı. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Çınar, Hüseyin – Miyase Koyuncu Kaya (2015). Vakıflar Kaynakçası. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
Demirel, Ömer (2000). Osmanlı Vakıf-Şehir İlişkisine Bir Örnek: Sivas Şehir Hayatında Vakıfların Rolü. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
Demirtaş, Funda (2009). Celâl-zâde Mustafa Çelebi, Tabakâtü’l-Memâlik ve Derecâtü’l-Mesâlik. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayımlanmamış Doktora Tezi.
Diyanet İşleri Başkanlığı Kur’an-ı Kerim Meâli. Ankara 2011.
Doğan, Mehmet Sait (Ocak 2006). “Vakıf Medeniyetimize Sosyal Siyaset ve Sosyoloji Açısından Bir Yaklaşım”. Sosyoloji Konferansları, 34, 9-28.
Ebû Ca‘fer Muhammed bin Cerîrü’t-Taberî(1991). Tarih-i Taberî (Çev: M. Faruk Gürtunca). C. III. İstanbul: Sağlam Yayınevi.
Ergenç, Özer (1984). “Osmanlı Şehrindeki Mahallenin İşlev ve Nitelikleri Üzerine”. Osmanlı Araştırmaları, 4, 69-78.
Günay, Hacı Mehmet (2012). “Vakıf”, DİA, 42, 475-479. Hartman, R.(1979). “Basra” (Çev: Besim Darkot – M. Tayyip Gökbilgin). MEB İA, C. 2. İstanbul. 320-327.
Hüseyin Esad(1293). Coğrafya Lügati. C. 1. İstanbul: Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane Matbaası (İBB. Atatürk Kitaplığı, Yer Numarası: 910.3 ESA 1293 k.1/1).
İbn Battûta Tancî, Ebû Abdullah Muhammed (2017). İbn Battûta Seyahatnamesi. (Çev: A. Sait Aykut). İstanbul:.Yapı Kredi Yayınları, 7. Baskı,
İbnü’l-Esîr(1991), İslâm Tarihi, El Kâmil Fi’t- Tarih Tercümesi. (Çev: M. Beşir Eryarsoy). C. II. İstanbul: Bahar Yayınları.
İbnü’l Esîr (1991). İslâm Tarihi, El Kâmil Fi’t- Tarih Tercümesi. (Çev: Abdülkerim Özaydın). C. X. İstanbul: Bahar Yayınları.
İbnü’l Esîr (1991). İslâm Tarihi, El Kâmil Fi’t- Tarih Tercümesi. (Çev: Abdülkerim Özaydın). C. XI. İstanbul: Bahar Yayınları.
İnan, Göker (2011). “ Rüstem Paşa Tarihi (H.699-968 / M.1299-1561) (İnceleme-Metin, vr. 120b – vr. 293b)”. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
İnalcık, Halil (2004). “İstanbul: Bir İslâm Şehri”. Marife. (Çev: İbrahim Kalın). Yıl: 4, S. II, 309-325.
İpşirli, Mehmet (1992). “Câbî”, DİA. 6. İstanbul. 529-530.
Jean – Baptiste Tavernier (2006). Tavernier Seyahatnamesi. Editör: Stefanos Yerasimos, (Çev: Teoman Tunçdoğan). İstanbul: Kitap Yayınevi. 1. Basım.
Karagöz, Mehmet (1999). “Osmanlıda Şehir ve Şehirli Mekân-İnsan-Beşerî Münasebetler (XV-XVIII. Yüzyıl)”. Osmanlı. C. 4. Ankara. 103-110.
Kayaoğlu, İsmet (1978). “Vakfın Menşei Hakkındaki Görüşler”. Vakıflar Dergisi, S. 11, 49-55. Küçükaşcı, Mustafa Sabri- Nebi Bozkurt (2004). “Mescid-i Harâm”, DİA, C. 29. Ankara. 273-277.
Mazaherî, Aly (1962). “Ortaçağ’da Mescitler, Ramazan ve Hac”. (Çev: Bahriye Üçok). Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 10. Ankara. 79-89.
Nâsır-ı Hüsrev (1967). Sefername. (Çev: Abdülvehap Tarzi). İstanbul. Nasuhü’s-Silahî (Matrakçı) (1976). Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i Irakeyn. (neş. Hüseyin Gazi Yurdaydın). Ankara.
Nazmi-Zâde Murteza (2014). Gülşen-i Hulefâ Bağdat Tarihi 762-1717 (Tahlil ve Metin Tenkidi: Mehmet Karataş). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Önkal, Ahmet - Nebi Bozkurt (1993). “Cami - Dinî ve Sosyokültürel Tarihi”. DİA. C. 7. İstanbul. 46-56.
Öz, Mehmet (2010). “Tahrir”. DİA, C. 29. İstanbul. 425-429.
Özbaran, Salih (1971). “XVI. Yüzyılda Basra Körfezi Sahillerinde Osmanlılar, Basra Beylerbeyliği’nin Kuruluşu”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi. 25. İstanbul. 51-78.
Özbaran, Salih (2004). Yemenden Basra’ya Sınırdaki Osmanlı. İstanbul.
Öztürk, Nazif (1983). Menşe‟i ve Tarihî Gelişimi Açısından Vakıflar. Ankara.
Peçevi İbrahim Efendi (1981). Peçevi Tarihi. (haz: Bekir Sıtkı Baykal). C. I. Ankara.
Sassoon, David S. (1927). “The History of the Jews in Basra”. The Jewish Quarterly Review, 17 (4), 407- 469.
Solak-Zâde Mehmed Hemdemî Çelebi (1989). Solak-Zâde Tarihi. (haz: Vahid Çabuk) C. II. Ankara.
Uluçam, Abdüsselâm (1990). “Irak’taki Mukarnas Kubbeli Selçuklu Türbeleri Hakkında”. Vakıflar Dergisi, 21, 255-280.
Yediyıldız, Bahaeddin (2012) “Vakıf” DİA. İstanbul. 42: s. 479-486.
Zaim, Sebahattin (Ocak 1992). “Vakıflarımızın İktisadi ve Sosyal Açıdan Değerlendirilmesi”. Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi, S. 37-38, 1-18.