İstanbul’da Sinân-ı Erdebilî Tekkesi, Vakıfları ve Vakfiyesi∗

İstanbul’un 1453’te fethinden hemen sonra Türk-İslâm anlayışına göre şehrin yeniden yapılandırılması çerçevesinde birçok dinî yapı kurulmuştur. Bunlardan biri de 16. yüzyılın ilk çeyreğinde inşa edilen Sinân-ı Erdebilî Tekkesi’dir. Bânîsi, 15. yüzyılın son çeyreğinde Erdebil’den Tebriz’e oradan da İstanbul’a göç edip burada yerleşen Sinâneddin Yûsuf-ı Erdebilî, bu sırada İstanbul’da bulunan Halvetî şeyhi Çelebi Halîfe’ye intisap etmiştir. Şeyhinin 903/1497’de vefatından sonra ise, yerine geçen Sünbül Sinân Efendi’ye (ö.936/1529) bağlılığını devam ettirerek bir Halvetî-Sünbülî şeyhi olarak yetişmiştir. İstanbul’da Ayasofya Câmii yakınında yaşadığı evine 923/1517’de yeni hücreler ilave ettirerek kendi tekkesini, 946/1539’da ise bu yapının vakfını kurmuş, vefat yılı olan 951/1544’e kadar burada Halvetî-Sünbülî Târîkatı adına faâliyet göstermiştir. Kendi soyundan gelen erkek çocuklar tekkenin şeyhliği ile vakfın mütevellîliğini yürütmüşlerdir. İşlevi, 1925’te tekkelerin kapatılması ile resmen son bulan Sinân-ı Erdebilî Tekkesi’nin kuruluşundan bu yana dört defa yeniden yapıldığı tespit edilmiştir. 19. yüzyılda bir dönem Celvetî şeyhlerinin eline geçen Sinân-ı Erdebilî Tekkesi’nin son şeyhliğini ise, bir Nakşibendî şeyhi olan Halil Sırrı Efendi yürütmüştür.

The Sinân-ı Erdebilî Tekkah and its Waqf and Waqfiyya

Immediately after the conquest of Istanbul in 1453, many religious structures were built as part of the reconstruction of the city according to Turkish-Islamic vision. One of them is the tekkah (Islamic monastery) of Sinan Erdebili, which was built in the first quarter of the 16th century. Sinan Erdebili, the builder of this tekkah, migrated from Ardebil to Tabriz, and from there to Istanbul in the last quarter of the 15th century. He devoted himself to the Sheihk Chelebi, the Khaliph of Khalveti in Istanbul. After his Sheikh’s death in 1497, Erdebili continued his loyalty to Sünbül Sinan Efendi, who succeeded Sheikh Khaliph, and grew up as a Khalveti-Sünbülian sheikh. He established his own tekkah by adding new cells to his home that was in the vicinity of Hagia Sophia Mosque in 1517, and in 1539 he established the waqf of this Sufism (Islamic philosophy) structure. Until 1544, the year of his death, he had been in service there on behalf of the Khalveti-Sünbülian Order. His descendants carried on the management and the sheikhdom of the waqf. The tekkah, whose function officially ended with the closure of Islamic monasteries in 1925, was rebuilt four times since its establishment. One of the last sheikhs of Sinan-i Erdebili Tekkah, which was captured for a while by Calveti sheikhs in the 19th century, was Khalil Sirri Efendi who served as a Naqshbandi sheikh.

PDF

___

1) Arşiv Kaynakları
a. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA.)
BOA. Ali Emîrî Birinci Ahmed (AE.SAMD.I.) nr. 1-6.
BOA. Sadaret Mektubi Kalemi Evrakı Muhimme Kalemi Evrakı(A.}MKT.MHM.)nr.481-7.
BOA. Bâb-ı Asafî Mühimme Defterleri (A.{DVNSMHM.d...) nr. 91-306.
BOA. Cevdet Evkaf (C.EV..) nr. 486-24594.
BOA. Evkaf Defterleri (EV.d...), nr. 11962; nr. 12138; nr. 16555; nr. 17470; nr. 18951; nr. 20050; nr. 17499; nr. 19108; nr. 13935; nr. 16308.
BOA. İrade Şura-yı Devlet (İ..ŞD..) nr. 31-1520.
BOA. Meclisi-i Vala (MVL) nr. 1036-89; nr. 552-103; nr. 541-16.
BOA. Şura-yı Devlet (ŞD.) nr. 203-10; nr. 682-3; nr. 983-19.
b. Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı (TS.MA.e)
TS.MA.e. nr. 1302-1; nr. 1240-40.
c. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA), VGMA. D. nr. 571, 1-2.
2. Yayımlanmış Arşiv Kaynakları
İstanbul Kadı Sicilleri İstanbul Mahkemesi 18 numaralı sicil (H. 1086- 1087 /M. 1675-1676). (2010). Haz. Salih Kahriman ve öte. İstanbul: İSAM Yay.
İstanbul Kadı Sicilleri BAB Mahkemesi 46 numaralı sicil (H. 1096- 1097 /M. 1685-1686). (2011). Haz: Sabri Atay ve öte. İstanbul: İSAM Yay.
İstanbul Kadı Sicilleri BAB Mahkemesi 54 numaralı sicil (H. 1102 /M. 1691). (2011). Haz: Hüseyin Kılıç ve öte. İstanbul: İSAM Yay.
İstanbul Kadı Sicilleri 45 Evkaf-ı Hümayun Müfettişliği 1 Numaralı Sicil (H. 1016-1035 /M. 1608-1626). (2019). editör: Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ.
İstanbul Kadı Sicilleri 55 Rumeli Sadâreti Mahkemesi 127 Numaralı Sicil (H. 1090-1091 / M. 1679-1680). (2019). editör: Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ.
İstanbul Kadı Sicilleri 76 İstanbul Mahkemesi 25 Numaralı Sicil (H. 1179-1180 / M. 1765- 1767). (2019). editör: Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ.
İstanbul Kadı Sicilleri 82 İstanbul Mahkemesi 78 Numaralı Sicil (H. 1216-1217/M. 1801-1803). (2019). editör: Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ.
İstanbul Kadı Sicilleri 100 Evkaf-ı Hümâyûn Mahkemesi 673 Numaralı Sicil (H. 1300-1301 / M. 1883- 1884). (2019). editör Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ.
İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri 953 (1546) Tarihli. (1970). Haz. Ömer Lütfi Barkan ve Ekrem Hakkı Ayverdi. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yay.
İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri 1009 (1600) Tarihli. (2004). Haz. Mehmet Canatar. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yay.
3. Araştırma ve İnceleme Eserler:
Akgündüz, Ahmet (1994). “Ebüssuûd Efendi”. İslâm Ansiklopedisi, C. 10. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 365-371.
Azerbaycan Tarihi (En qedim zamanlardan XX. Asradek) (1994). Ed. Z. M. Bünyadov ve Y.B.Yusifov). Bakü: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı.
Azerbaycan Tarihi (Üç ciltte) (1958).Ed. İ.A.Hüseynov ve vd. Bakü: Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı.
Ayvansarâyî, Hâfız Hüseyin ve Ali Satı Efendi (1281). Hadîkâtü’l-Cevâmi. İstanbul: Matbaa-i Amire.
Ayvansarâyî, Hâfız Hüseyin (1985). Mecmûa-i Tevârih. Haz. Fahri Ç. Derin ve Vahid Çabuk. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yay.
Berki, Şakir (1962).“Vakfın Lüzumu, Faydaları ve Vakıfları Teşvik”. Vakıflar Dergisi 5. Ankara: Türkiye Vakıflar Genel Müdürlüğü Yay. 19-21.
Bölükbaşı, Ayşe (2015). XVI. Yüzyılda İstanbul’daki Halveti Tekkeleri. Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi.
Canatar, Mehmet (2015). “İstanbul’un Nahiye ve Mahalleleri”. Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi-Siyaset ve Yönetim-2, III. Ed. Feridun M. Emecen ve Coşkun Yılmaz. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyyesi ve İSAM Yay. 218-245.
Çakmak, Muharrem (2003). “Türk Mutasavvıf Şairi Aksaraylı Cemal Halveti”. EKEV Akademi Dergisi. 16: 181-196.
Dedeyev, Bilal (2008). “Safevi Tarikatı ve Osmanlı Devleti İlişkileri”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Volume 1/5: 205-223.
Dedeyev, Bilal (2009). “15-16. Yüzyıllar Osmanlı-Azerbaycan İlişkileri Bağlamında Osmanlı Devleti ve Halvetiye Tarikatı”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 6/1: 91-106.
Dədəyev, Bilal (2017). “Hurufilik və Osmanlı dövləti”. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Xəbərlər-ictimai elmlər seriyası, № 4. Bakü: 30-44.
Diker, Hasan Fırat (2010). Belgeler Işığında Ayasofya’nın Geçirdiği Onarımlar. İstanbul:Mimar Sinân Güzel Sanatlar Üniversitesi Yayımlanmamış Doktora Tezi.
Düzenli, Pehlul (2007). Osmanlı Hukukçusu Şeyhülİslâm Ebüssuud Efendi ve Fetvaları. Konya: Selçuk Üniversitesi Yayımlanmamış Doktora Tezi.
Evliyâ Çelebî, Mehmed Zillî ibn Derviş (1314). Seyahatnâme. C. I. İstanbul: İkdâm Matbaası.
Eyice, Semavi (2000). “İshak Paşa Câmii ve Hamamı”. İslâm Ansiklopedisi, C. 22. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 538-540.
Gürses Söğüt, Sibel (2019). “1912 İshakpaşa Yangını ve Ayasofya Çevresinin Yeniden Düzenlenmesi”. METU JFA, XXXVI/1: 251-280.
Hulvî Mahmud Cemâleddin (1993). Lemezat-ı Hulvîyye ez Lemeat-ı Ulviyye. Haz. Mehmet Serhan Tayşi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yay.
Kara, Mustafa (2006). “Hüseyin Vassâf’ın Sefine-i Evliya ve Gülzar-ı Aşk’ı”. Tasavvuf: İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, 17: 323-327.
Karakaya, Enis (2006). “Nallı Mescid”. İslâm Ansiklopedisi, C. 32. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 348-349.
Karataş, Ali İhsan (2015). “Şeyhülİslâm Esiri Mehmed Efendi ve Vakıfları”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 24/2: 1-43.
Köprülü, Fuad (1942). “Vakıf Müessesesinin Hukuki Mahiyeti ve Tarihi Tekâmülü”. Vakıflar Dergisi, 2: 1-35.
Köse, Fatih (2012). İstanbul Halvetî Tekkeleri. İstanbul: M.Ü.İlâhiyat Fakültesi Yayınları.
Köse, Fatih (2018). “İstanbul’da Tekke Olarak Kullanılan Roma ve Bizans Kilise Yapıları”. Tasavvur Tekirdağ İlahiyyat Dergisi. 4/2: 840-874.
Küçükdağ, Yusuf (1995). II. Bâyezid, Yavuz ve Kanûnî Devirlerinde Cemâlî Ailesi. İstanbul: Aksarayi Vakfı Yay.
Küçükdağ, Yusuf (2017). Piri Mehmet Paşa. Aksaray: Aksaray Belediyesi Yay.
Küçükdağ, Yusuf (1999). “Osmanlı Devleti’nin Şah İsmail’in Anadolu’yu Şiîleştirme Çalışmalarını Engellemeye Yönelik Önlemleri”. Osmanlı, C. I: 269–281.
Lewis, J. F. (1838). Illustration of Constantinople. London.
Mehmed Mecdî (1989). Hadaiku’ş-Şakaik. Haz. Abdülkadir Özcan. C. I. İstanbul: Çağrı Yay.
Mehmed Süreyyâ (1996). Sicill-i Osmanî. Haz. Nuri Akbayar. C. I-V. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay.
Musabeyli, Azade (2014). Dede Ömer Ruşeni ve Külliyatı. C. I. Sumqayıt: Bilik Nəşriyyatı.
Musayeva, Azade (1986–1987). Şerk Elyazma Katalokları Esasında Azerbaycanlı Müelliflerin Elyazmalarının Toplu Kataloğu. C. I-IV. Bakü: Azerbaycan Bilimler Akademisi Elyazmalar Enstitüsü.
Musevi, Tağı (1967). Bakü Tarihine Dair Orta Asr Senedleri. Bakü: Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı.
Müstakim-Zâde, Süleyman Sadeddin (2000). Mecelletü’n-Nisab. (Tıpkı basım). Ankara: Kültür Bakanlığı Kütüphaneler Genel Müdürlüğü Yay.
Nəsirov, Elnur (2011). Orta Əsrlərdə Yaşamış Azərbaycanlı Alimlər. Bakı: Nurlar.
Nev’î-zâde Atâî (1989). Hadâiku’l-Hakâik fî-Tekmileti’ş-Şakâik. Haz. Abdülkadir Özcan. C. II. İstanbul: Çağrı Yay.
Öngören, Reşat (1996). XVI. Asırda Anadolu’da Tasavvuf. İstanbul: Marmara Üniversitesi Yayımlanmamış Doktora Tezi.
Öngören, Reşat (2016). Osmanlılar’da Tasavvuf Anadolu’da Sûfîler, Devlet ve Ulemâ (XVI. Yüzyıl). İstanbul: İz yayıncılık.
Vassâf, Osmanzade Hüseyin (2006). Sefine-i Evliya. C. IV. Haz. Mehmet Akkuş ve Ali Yılmaz. İstanbul: Kitabevi Yay.
Pakalın, Mehmet Zeki (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. C. III. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yay.
Şeyhî Mehmed Efendi (1989). Vekâyiü’l-Fudalâ. C. I. Haz. Abdülkadir Özcan. İstanbul: Çağrı Yay.
Tabibzâde Mehmed Zâkir Şükrü Efendi (1980). Die İstanbuler Derwisch-Konvente und ihre Scheiche, Mecmû’a-i Tekâyâ. Haz. M. Serhan Tayşi ve Klaus Kreiser. Freiburg.
Tanman, M. Baha (1994). “Sinân Erdebilî Tekkesi”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. C.VI. İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Yay. 567-568.
Taşköprî-zâde, Ahmed Efendi (1985). eş-Şakâiku’n-Nu’maniye. Haz. Ahmed Subhi Furat. İstanbul: İstanbul Üniversitesi YayUzun, Mustafa (1994). “Dede Ömer Ruşenî”. İslâm Ansiklopedisi. C. 9. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı
Yay. 81-83.
Ülken, Hilmi Ziya (1970). “Vakıf Sistemi ve Türk Şehirciliği”. Vakıflar Dergisi. 9. Ankara: Türkiye Vakıflar Genel Müdürlüğü Yay.13-37.
Yediyıldız, Bahaeddin (2012). “Vakıf”. İslâm Ansiklopedisi, C. 42. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 479- 486.
Yılmaz, H. Kamil (1980). Aziz Mahmud Hüdâyî ve Celvetiyye Târîkatı. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
4. Elektronik kaynaklar
“Mavi altın kavgası”, Vatan Gazetesi, 20 Aralık 2010. http://www.gazetevatan.com/-mavi-altin--kavgasi--347773-ekonomi/ (Erişim tarihi: 30.01.2019).
“Şeyh var, mürit yok”, Radikal Gazetesi, 23.07.2002, http://www.radikal.com.tr/hayat/seyh-var-murityok-639041/ (Erişim tarihi: 30.01.2019).
Şehsuvaroğlu, Haluk Y.,”Büyük İstanbul Yangınları: İshakpaşa Yangını”. http://earsiv .sehir.edu.tr:8080/ xmlui/bitstream/handle/11498/49828/001642013010.pdf?sequence=1&isAllowed=y (Erişim tarihi: 02.09.2019).
“Tarikat Şeyhlerinin “Modern Torunları”, Haber 7.com, 26.02.2006. http://www.haber7.com/yasam/ haber/140211-tarikat-seyhlerinin-modern-torunlari Erişim tarihi: (30.01.2019).
“Tekkenin son lideri”, Sabah Gazetesi. 25.02.2006. http://arsiv.sabah.com.tr/2006/02/25/gny/gny116- 20060225-200.html (Erişim tarihi: 30.01.2019)