Osmanlı Döneminde Tokat Takyeciler Camii Vakıfları∗

Tokat, tarihte birçok medeniyete ev sahipliği yapmış Anadolu’daki eski şehirlerden biridir. XI. asrın sonlarında Türk hâkimiyetine giren Tokat şehrinde Danişmentli, Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde cami, mescid, medrese, imaret, zâviye, han, hamam ve türbe gibi çok sayıda dinî, sosyal, ekonomik ve kültürel eserler vücuda getirilmiştir. Bu eserlerin vücuda getirilmesinde Tokat’ın doğu-batı, güney-kuzeye giden yol güzergâhında bulunması, ılıman iklimi ve verimli tarım toprakları ile zengin bir sosyo-ekonomik potansiyele sahip olmasının rolü büyüktür. Osmanlı ülkesinin genelinde olduğu gibi, Tokat’ta tesis edilmiş olan dinî, sosyal, kültürel ve iktisadî eserler, vakıf akarlar yardımı ile varlığını idame ettirmiştir. Bu makalede Osmanlı döneminde Tokat’taki ikinci ulu cami olarak değerlendirilen Takyeciler Camii vakıfları ele alınacaktır. Caminin inşa kitabesi olmamakla birlikte, vakıf kayıtları yapının 15. yüzyılda inşa edildiğini ortaya koymaktadır. Bu cami XII-XX. asırlar arasında Tokat şehir merkezinde inşa edilen 17 caminin en büyüklerinden biridir. Camiinin vakıfları hakkında sınırlı zaman dilimlerini kapsayan ve az sayıda belge incelemesine dayanan bazı münferit çalışmalar bulunmaktadır. Bu çalışmada arşivlerin muhtelif fonlarındaki belgeler ve Tokat Şer‘iye Sicillerindeki kayıtlar yardımı ile başlangıcından günümüze kadar Takyeciler Camii’nin bütün vakıf akarları incelenecektir. Caminin inşası sonrasında bakım ve onarımı ile görevlilerinin maaşı için bir vakıf tesis edilmiştir. Ayrıca bazı hayır sahipleri camii için ilave vakıflar kurmuşlardır. İncelemenin amacı, Takyeciler Camii vakıflarını bütün yönleriyle ele alarak Tokat’ın sosyo-kültürel tarihine katkı sağlamaktır.

Waqfs of Takyeciler Mosque in Tokat during the Ottoman Period

Tokat is one of the oldest cities in Anatolia, which has hosted many civilizations in history. In the city of Tokat, which fell under Turkish rule in the late XIth century, many religious, social, economic and cultural artifacts such as mosques, small mosques, seminary schools, soup kitchens, lodges, inns, public baths and tombs were constructed during the Danismendid, Seljukid and Ottoman periods. Thanks to its mild climate and fertile agricultural lands, Tokat, situated on the east-west, south-north road route, had a rich socio-economic potential which played a great role in the foundation of many waqfs in the city. As in the rest of the Ottoman Empire, the religious, social, economic and cultural buildings of the Tokat waqfs have survived with the help of waqfs revenues. This article will examine the Takyeciler Mosque waqfs, which are considered as the second grand mosque in Tokat during the Ottoman period. Although the mosque building does not have an inscription, the waqf records reveal that the building was built in the 15th century. This mosque was one of the largest of 17 mosques built in the city center of Tokat between XII and XXth centuries. There are some individual studies on the waqfs of the mosque which cover limited time periods and base on a review of small number of documents. In this study, all the waqf revenues of the Takyeciler mosque will be examined from the beginning until today with the help of archival documents from various collections and records in Tokat Şer‘iye Registers. After the construction of the mosque, a waqf has been established for itsmaintenance and repair and for the salary of employees.In addition, some benefactors have set up additional waqfs supporting the mosque. The aim of the study is to contribute to the socio-cultural history of Tokat by examining the Takyeciler Mosque waqfs from all aspects.

PDF

___

1. Arşiv kaynakları
A. Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) Tapu Tahrir Defterleri: BOA. TD 2; BOA. TD 19; BOA. TD 79; BOA. TD 387. BOA. SAD (Sivas Ahkam Defteri). No. 26. BOA. İ. E.(İbnü’l-Emin) Evkaf no. 3012; BOA. İ.E. Evkaf no. 4592. BOA. Cevdet Maarif no. 5721; BOA. Cevdet Maarif no. 8753.
B. Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyud-ı Kadime Arşivi (TK. KKA) Tapu ve Tahrir Defterleri: TK. KKA. TD 12; TK. KKA. Evkaf Defteri 583.
C. Tokat Şer‘iye Sicilleri TŞS 4; TŞS 9; TŞS 26; TŞS 53; TŞS 75; TŞS 76; TŞS 79; TŞS 84; TŞS 86; TŞS 91; TŞS 95; TŞS 97; TŞS 104; TŞS 106; TŞS 119.
Ç. Sivas Vakıflar Bölge Müdürlüğü Arşivi*
S. VBMA. Muhasebe Defteri No. 9.
D. Tokat Vakıflar Bölge Müdürlüğü Arşivi**
T. VBMA. Muhasebe Defteri No. 1; T. VBMA. Muhasebe Defteri No. 10 .
E. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA) Hurufat Defterleri (HD): VGMA. HD No. 537; VGMA. HD No. 539; VGMA. HD No. 541; VGMA. HD No.
542; VGMA. HD No. 449; VGMA. HD No. 565; VGMA. HD No. 568; VGMA. HD No. 1076; VGMA 1083;
VGMA. HD No. 1092; VGMA 1094; VGMA. HD No. 1095; VGMA 1096; VGMA. HD No. 1121; VGMA. HD No. 1140; VGMA. HD No. 1144; VGMA. HD No. 1158; Diğer defterler: VGMA 408;
2. Kitap ve Makaleler
Akyüz, Abdurrahman, Güven Yetişkin, Saliha İçen ve Yahya Teksarı (2010). Tokat Merkez ve İlçeleri Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Envanteri. Tokat.
Ayan, Dursun (2004). “İki Tahıl Ölçüsü Üzerine Sosyomatematik Notlar: Şebinkarahisar Kilesi ve Gödük”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, VI/1, 75-83.
Barkan, Ömer Lütfi (1939). “Türk-İslam Hukuku Tatbikatının Osmanlı İmparatorluğu’nda Aldığı Şekiller: Mâlikâne-Divânî Sistemi”, Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, 2, 119-184 (Aynı yayının yeniden basımı için ayrıca bkz. Ömer Lütfi Barkan, Türkiye’de Toprak Meselesi, Toplu Eserler, I, Gözlem Yayınları, İstanbul 1980, 151-208).
Berki, Ali Himmet (1966). Vakfa Dair Yazılan Eserlerle Vakfiye ve Benzeri Vesikalarda Geçen Istılah ve Tabirler. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yay.
Çevrimli, Nilgün (2019). Vakfiyelere Göre Tâbir ve Istılahlar. Ankara: Gazi Kitabevi Yay.
Demirci, Muhsin (2008). Kültürümüzde İskevsür Ağzı. Ankara: Kültür Ajans Yay. Evliya Çelebi, Seyahatname. C. 5, İstanbul: 1314.
Erkara, Ayşe (2010). Tokat Merkez’de Osmanlı Dönemi Dini Mimarisi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Genç, Mehmet (2000). Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, İstanbul: Ötüken Yay.
Gökbilgin, Tayyib (1974). “Tokat”, İA, XII/I: 401-412. Gündoğdu, Hamza Vd. (2006). Tarihi Yaşatan İl Tokat, Ankara.
Kucur, Sadi S. (1993). Sivas, Tokat ve Amasya’da Selçuklu ve Beylikler Devri Vakıfları (Vakfiyelere göre). İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi. Mercan, Mehmet ve M. Emin Ulu, Tokat Kitabeleri. Ankara 2003.
Turan, Osman (1980). Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, İstanbul. Önkal, Ahmet ve Nebi Bozkurt (1993). “Cami: Dini ve Sosyokültürel Tarihi”, TDVİA, C.7, 46-56.
Pakalın, Mehmet Zeki (1983). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. I-II-III, İstanbul: MEB. Yay.
Savaş, Saim (1990). 16. Asırda Sivas’ta Kurulan Ali Baba Zâviyesi’nin Dinî Sosyal ve Ekonomik Fonksiyonları Hakkında Bir Araştırma. Ankara: Ankara Üniversitesi sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
Seçgin, Nuri (1993). Tokat’taki Türk Mimari Eserleri. İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Seçgin, Nuri (2012). “Tokat-Mimari”. Diyanet İslam Ansiklopedisi( DİA), İstanbul: 41/224.
Sertoğlu, Mithat (1986). Osmanlı Tarih Lügati. İstanbul: Enderun Kitabevi Yay.
Şemseddin Sami (1987), Kâmûs-ı Türkî, İstanbul: Çağrı Yay.
Şimşirgil, Ahmet (1990). Osmanlı Taşra Teşkilatında Tokat (1455-1574). Basılmamış Doktora tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
TDK Türkçe Sözlük (2005).
Tunca, Aylin (2000). Vakfiyelerine Göre Tokat Vakıfları (H. 1000-1200/M. 1591-1785). Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Uysal, A. Osman (1987). “Tokat’taki Osmanlı Camileri”. Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu 2-6 Temmuz 1986. Ankara: 347-352.
Wolper, Ethel Sara (1994). Patronage and Practice in Late Seljuk and Early Beylik Society: Dervish Lodges in Sivas, Tokat, and Amasya, Doktora tezi, University of California, Los Angeles, U.S.A.
Yavi, Ersal (1986). Tokat (Komana). İstanbul.
Yediyıldız, Bahaeddin (1986). “Vakıf”, İA, C. XIII: 153-172.
Yediyıldız, Bahaeddin (2003). XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi Bir Sosyal Tarih İncelemesi. Ankara: TTK Yay.
Yinanç, Mükrimin Halil 1988). “Danişmendliler”. İslam Ansiklopedisi (İA), C. III, İstanbul: 468-469.
III. Elektronik kaynaklar https://www.youtube.com/watch?v=DIqImyhSx20 https://kelimeler.gen.tr/asbogaz-nedir-ne-demek-23259