Türk Dilinde “İkileme” Terimi ve Tuva Türkçesi Örneğinde İkilemelerin/İkili Sözlerin Semantik Özellikleri Üzerine

İkilemeler/ikili sözler, Türk dilinin söz varlığında eski devirlerden beri görülen söz öbekleridir. Özellikle Eski Uygur Türkçesi bu açıdan zenginlik taşır. Çağdaş Türk lehçelerinden de Tuva Türkçesi bu söz varlığı ögeleri bakımından dikkat çekici özellikler gösterir. Bu araştırmada “ikileme” terimi ve kapsamı tartışılmış; Tuva Türkçesi örneğinde ikilemelerin/ikili sözlerin semantik özellikleri incelenmiştir. “İkilemeler” şimdiye kadar çeşitli açılardan pek çok çalışmaya konu edilmiştir. Bununla birlikte, terim sorunundan başlayarak konunun üzerinde durulması gereken yönleri bulunmaktadır. Türkiye’de bu konuda yapılmış çalışmalarda söz konusu yapıların ikileme, ikizleme, yineleme, tekrar, hendiadyoin, koşma gibi terimlerle işaretlendikleri görülmektedir. Bunlardan ikileme, en yaygınlaşmış ve genel kabul görmüş olan terimdir. İkileme sözcüğünün sözlüklerdeki tanımına bakıldığında, konunun “tekrar” kavramıyla iç içe geçmiş olduğu anlaşılmaktadır. Ancak, çeşitli anlam ilişkileriyle bir araya gelen eş görevli iki sözcüğün oluşturduğu söz öbekleri, tekrardan ayrı bir dil olgusuna işaret etmektedir. Ayrıca, Türkiye’de yapılan yayınlarda, bu yapıların uluslararası literatürdeki karşılığı için kullanılan terimlerde de tam bir örtüşme olmadığı görülmektedir. Bu bağlamda en çok kullanılan terimler hendiadyoin ve reduplication terimleridir. Ancak söz konusu terimler,esasında bu yapılardan ayrı dil olgularını ifade etmektedir. İncelememizin ikinci ve üçüncü bölümlerinde, alanda kullanılan terimlerin ve bunların kapsamlarının tartışması yapılmış; söz konusu yapıların ikili sözler (binomials/binomial expressions) olarak adlandırılması tercih edilmiştir. İkili sözler, genel olarak, çeşitli anlam ilişkileriyle bir araya gelen aynı türden ve eş görevli iki sözcüğün oluşturduğu söz öbekleri şeklinde tanımlanabilir. Ardından, bu teorik zeminde Tuva Tükçesi örneğinde ikili sözlerin semantik özellikleri incelenmiştir. İkili sözleri oluşturan sözcükler, çeşitli anlam ilişkileriyle bir araya gelmektedir. Bu nedenle incelemede ikili sözlerin semantik özellikleri üzerinde durulmuştur. İnceleme materyali, Tuva Türkçesine ait sözlüklerde madde başı olan sözler arasından derlenmiş; oluşturulan örneklem esasında bu sözler ayrıntılı bir semantik sınıflandırmaya tabi tutulmuştur. Buna göre; parça-bütün ilişkisi, aynı kavram ya da anlam alanına ait olma, yakın anlamlılık, zıt anlamlılık ilişkilerinin öne çıktığı tespit edilmiştir. Bu yapıların bütününe bakıldığında ise birlikte bir bütünü ya da kavramı ifade etme ihtiyacının öne çıktığı anlaşılmaktadır. İkili sözler, hem dil içi gelişmeler hem de başka diller veya lehçelerle ilişkiler bakımından da karakteristik özellikler gösterir. Bu bağlamda ikili yapıyı oluşturan sözcüklerin leksik ve etimolojik özellikleri de konunun üzerinde durulması gereken diğer bir yönüdür. Bu nedenle, incelemenin dördüncü bölümünde, ikili yapıyı oluşturan sözcüklerin leksik ve etimolojik özellikleri üzerinde de durulmuştur. Kökenlerine göre bakıldığında, Tuva Türkçesindeki ikili sözlerin bünyesinde en çok Moğolca alıntılar görülmektedir. Leksik bakımdan, Türk dilinin diğer sahalarında da görülebildiği gibi, Tuva Türkçesindeki bazı ikili sözlerin bünyesinde de tek başına kullanımı olmayan sözcükler bulunabilmektedir. Bunlar, başka lehçe ya da dillerden alıntı sözcükler olabilmektedir. Bu tür yapılarda da yabancı alıntı olarak en çok Moğolca sözcükler tespit edilmiştir

PDF

___

Ağakay, M. A. (1953). İkizlemeler üzerine – I. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 2 (16), 189-191.
Ağakay, M. A. (1953). İkizlemeler üzerine – II. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 2 (17), 268-271.
Ağakay, M. A. (1954). Türkçede kelime koşmaları. TDAY- Belleten, 2, 97- 104.
Aksan, D. (2004). Türkçenin sözvarlığı (3. baskı). Engin Yayınevi.
Aktan, B. (2010). Dîvânu Lügâti’t-Türk’ün söz varlığında yer alan ikilemeler. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 28, 1-12.
Atmaca, E. &Kral, Ö. F. (2015). Kazak Türkçesindeki ikilemelerin sınıflandırılması. TEKE Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 4 (1), 194-213. http://dx.doi.org/10.7884/teke.408
Aydın, E. (1997). Orhon yazıtlarında hendiadyoinler, Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 544, 417- 421.
Banguoğlu, T. (1986). Türkçenin grameri (2. baskı). Türk Dil Kurumu Yayınları.
Bayır-ool A. V. & Şagdurova, O. Y. (2015). Priçinı razvitiya i sposobı formirovaniya parnıh slov v Tuvinskom yazıke (v sopostavlenii s Hakasskim yazıkom). Yazıki i Folklor Korennıh Naradov Sibiri, 29, 65-73.
Bilgegil, M. K. (1984). Türkçe dilbilgisi. Dergâh Yayınları.
Burchfield, R. W. (1996). The New Fowler's modern English usage (3rd ed.). Oxford University Press.
Caferoğlu, A. (2011). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü(2. Baskı). Türk Dil Kurumu Yayınları.
Can, M. (2010). EskiUygur Türkçesinde ikilemeler [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Clauson, Sir G. (1972). An etymological dictionary of the pre-thirteenth century Turkish. Oxford University Press.
Crystal, D. (2008). A dictionary of linguistics and phonetics (6. baskı). Blackwell Publishing.
Çağatay, S. (2008). Uygurcada hendiadyoinler. A. Ata (Ed.), 100. Doğum yıldönümüne armağan Prof. Dr. Saadet Çağatay'ın yayınlanmış tüm makaleleri içinde (C. I, 234-269). Ayaz Tahir Türkistan İdil-Ural Vakfı
Çürük, Y. (2016). İkilemelerin kapsamı. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 29, 426-430. Demircan, Ö. (1996). Türkçenin sesdizimi. Der Yayınları.
Dmitriyev, N. K. (1930). O parnıh slovosoçetaniyah v başkirskom yazıke. İzvestiya AN SSSR Otdeleniye Gumanitarnıh Nauk, 7, 501-522.
Dmitriyev, N. K. (1948). Grammatika Başkirskogo yazıka. İzdatel’stvo Akademii Nauk SSSR.
Emre, A. C. (1945). Türk dilbilgisi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ercilasun, A. B.&Akkoyunlu, Z. (2015). DîvânuLügâti't-Türk, Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Türk Dil KurumuYayınları.
Erdem, M. D. (2005). Harezm Türkçesinde ikilemeler ve yinelemeler üzerine. Bilig, 33, 189-226.
Eren, H. (1949). İkiz kelimelerin tarihi hakkında. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi Dergisi - DTCF Dergisi, 7 (2), 283-286.
Ergin, M. (2002). Türk Dil Bilgisi. Bayrak Yayınları.
Foy, K. (1899), Studien zur Osmanishen Syntax, das Hendiadtoin und die Wortfolge ‘ana baba’. Mitteilungen des Seminars für Orientalische Sprachen (MSOS), 2 (2), 105-136.
Ganiyev, F. A. (2010). Tatarcada birleşik kelime teşekkülü. (Çev. C. Turgunbayer). Türk Dil Kurumu yayınları.
Gencan, T. N. (2001). Dilbilgisi. Ayraç Yayınevi.
Grönbech, K. (2011). Türkçenin yapısı. (Çev. M. Akalın). Türk Dil Kurumu Yayınları.
Gündoğdu Koçoğlu, V. (2018). Tuva Türkçesi Grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Güner Dilek, F. (2004). Altay Türkçesinde ikilemeler. Bilig, 28, 83-100.
Hatiboğlu, V. (1981). Türk dilinde ikileme (genişletilmiş ikinci baskı). Ankara Üniversitesi Basımevi.
İmer, K., Kocaman, A. & Özsoy, A. S. (2011). Dilbilim sözlüğü. Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi. İshakov, F. G. & Palmbah, A. A. (1961). Grammatika Tuvinskogo yazıka– fonetika i morfologiya. İzdatel’stvo Vostoçnoy Literaturı.
Kara, M. (2009). Hakas Türkçesinde ikilemeler. Gazi Türkiyat Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 4, 34-61.
Karaağaç, G. (2013). Dil bilimi terimleri sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Karahan, L. (2004). Türkçede söz dizimi (7. baskı). Akçağ Yayınları.
Kardeş, R. (2015). Yakut (Saha) Türkçesinde ikilemeler. Siberian Studies, 3 (8), 35-60.
Kaydarov, A. (1958). Parnıye slova v sovremennom Uygurskom yazıke. İzdatel’stvo Akademii Nauk Kazahskoy SSR.
Kincses Nagy, E. (2004). İki taşla bir kuş… Çağatayca hendiadyoin. 5.Uluslararası Türk Dil Kurultayı Bildirileri. Türk Dil Kurumu Yayınları, 1125-1136.
Kononov, A. N. (1960). Grammatika sovremennogo Uzbekskogo literaturnogo yazıka. İzdatel’stvo Akademii Nauk SSSR.
Kopaczyk, J. & Sauer, H. (2017). Binomials in the history of English. Cambridge University Press. Korkmaz, Z. (2007). Gramer terimleri sözlüğü (3.Baskı). Türk Dil Kurumu Yayınları.
Lessing, D. F. (2017). Moğolca-Türkçe Sözlük (çev. Günay Karaağaç). Türk Dil Kurumu Yayınları. Luvsandendeva, A. & Tsedendamba, Ts. (Ed.). (2001). Bol’şoy akademiçeskiy Mongol’sko-Russkiy slovar’. Academia.
Monguş, D. A. (Ed.). (2003). Tolkovıy slovar' Tuvinskogo yazıka I/Tıva dıldıŋ tayılbırlıg slovarı I. Nauka.
Monguş, D. A. (Ed.). (2011). Tolkovıy slovar' Tuvinskogo yazıka II/Tıva Dıldıŋ tayılbırlıg slovarı II. Nauka.
Ondar, N. М. (2004). Parnıye slova v Tuvinskom yazıke. Diss. ... kand. filol. nauk. Ministerstvo Obrazovaniya Rossiyskoy Federatsii Tıvinskiy Gosudarstvennıy Universitet.
Orgu, K. H. (1964). Tıva dılda sösternin turgustunarının dugayında. Orgu, K. H. (Ed.), Tıva dıl dugayında ajıldar (3-18) içinde. Tıvanın Nom Ündürer Çeri.
Ölmez, M. (2007). Tuwinischer Wortschatz mit alttürkischen und mongolischen Parallelen - Tuvacanın Sözvarlığı Eski Türkçe ve Moğolca Denklikleriyle. Harrasowitz Verlag.
Ölmez, Z. K. (1997). Kutadgu Bilig’de ikilemeler (1). Türk Dilleri Araştırmaları, 7, 19-40.
Ölmez, Z. K. (1998). Kutadgu Bilig’de ikilemeler 2. Bahşı Ögdisi, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi, 21, 235-260.
Özkan, B. (2010). Türkiye Türkçesinde ‘ikili tekrarlar’ın sözlükbirimsel dizgesel ve metinsel görünümleri. Turkish Studies, 5 (4), 564- 582.http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.1618
Özkan, B. (2011). Türkiye Türkçesinde ikili tekrarlar. Turkish Studies, 6 (1), 1625-1648. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.1631
Öztürk, S. (2008). Yeni Uygur Türkçesinde ikilemeler. Turkish Studies, 3 (4),1036- 1048. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.400
Pei, M. A. & Gaynor F. (1954). A dictionary of linguistics. Philosophical Library. Rubino, C. (2005). Reduplication: From, function and distribution. Hurch, B. (Ed.), Studies on reduplication (11-30) içinde. Mouton De Gruyter.
Sat, Ş. Ç & Salzınmaa, E. B. (1980). Amgı Tıva literaturlug dıl. Tıvanın Nom Ündürer Çeri. Savran, H. (1998). Orhun yazıtlarında eş heceli ikilemeler ve sıralama kuralları üzerine. BİR Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 9-10, 565-570.
Sertkaya, O. F. (1982-1983). Maitrisimit Nom Bitig. TDAY-Belleten, 30-31 (1982-1983), 253-271. Sev, G. (2004). Divanü Lügat’it Türk’te ikilemeler. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, LXXXVIII (634), 497-510.
Şagdurova, O. Y. (2014). Parnıye slova v Hakasskih hudojestvennıh, folklornıh i publitsistiçeskih tekstah. Yazıki i Folklor Korennıh Naradov Sibiri, 27, 29-38.
Şahin, H. (1997). Ferah-nâme’de geçen ikilemeler üzerine. Osmanlı Araştırmaları, XVII, 125-135.
Şen, S. (2002). Eski Uygur Türkçesinde ikilemeler [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Tatarintsev, B. İ. (2000). Etimologiçeskiy slovar Tuvinskogo yazıka I. Nauka.
Tatarintsev, B. İ. (2002). Etimologiçeskiy slovar Tuvinskogo yazıka II. Nauka.
Tatarintsev, B. İ. (2004). Etimologiçeskiy slovar Tuvinskogo yazıka III. Nauka.
Tatarintsev, B. İ. (2008). Etimologiçeskiy slovar Tuvinskogo yazıka IV. Nauka.
Tekin, Ş. (2014). İştikakçının Köşesi. Dergâh Yayınları.
Tekin, T. (2010). Orhon yazıtları (4. baskı). Türk Dil Kurumu Yayınları.
Tenişev, E. R. (1968). Tuvinskko-Russkiy slovar. İzdatel'stvo "Sovyetskaya Entsklopediya".
Toprak, F. (2005). Harezm Türkçesinde ikilemeler. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 5 (2), 277- 292.
Tuna, O. N. (1949). Türkçede tekrarlar 1. İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 3 (2-3), 429- 447.
Tuna, O. N. (1950). Türkçede tekrarlar 2. İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 4 (1-2), 35- 80.
Tuna, O. N. (1986). Türkçenin sayıca eş heceli ikilemelerinde sıralama kuralları ve tabiî bir ünsüz dizisi. TDAY-Belleten, 30-31 (1982-1983), 163-228.
Ubryatova, E. İ. (1948). Parnıye slova v Yakutskom yazıke. Yazık i Mışleniye, XI, 297-328.
Vardar, B. (2002). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. Multilingual Yayınları.
www.arts.kuleuven.be/ling/ICEHL18/workshops/exploring-binomials, 2018
www.en.oxforddictionaries.com/definition/hendiadys, 2018
www.glossary.sil.org/term/reduplication, 2018
www.merriam-webster.com/dictionary/binomial/,2019
www.merriam-webster.com/dictionary/synonym, 2020
www.sozluk.gov.tr, 2018
www.wals.info/chapter/27, 2018

Turkish Studies - Language and Literature-Cover

ISSN: 2667-5641
Yayın Aralığı: Yılda 4 Sayı
Başlangıç: 2006
Yayıncı: ASOS Eğitim Bilişim Danışmanlık Otomasyon Yayıncılık Reklam Sanayi ve Ticaret LTD ŞTİ