Ayla KORKMAZ

Oğuz Grubu Türk Lehçelerinde Üleştirme

Üleştirme bölme, ayırma, paylaştırma anlamına gelmektedir. İsim, fiil ve fiilimsilere sorulan “kaçar” sorusuna cevap olarak kullanılan üleştirme, Türkiye Türkçesinde çoğunlukla, sıfatların içerisinde ve sayı sıfatlarının alt başlığında “üleştirme sayı sıfatları” içerisinde verilmektedir; ancak Türkiye Türkçesi dışındaki Oğuz lehçelerinde “üleştirme sayı sıfatları” diye bir sözcük türü yoktur. Oğuz lehçelerinde üleştirme, ya sayı adlarına bazı eklerin getirilmesiyle veya sayı adlarının bulunduğu sözcük öbekleri kullanılarak -söz dizimsel yollarla- yapılmaktadır. Oğuz lehçelerinde üleştirme işlevi için kullanılan eklerde görülen çeşitlilik, dikkat çekmektedir. Özellikle Türkmen Türkçesinde +Ar, +şAr ekleri, üleştirme işlevi için kullanılmamakta olup Türkmen Türkçesinde üleştirme işlevi, asıl sayıların sonuna getirilen +(i)n vasıta eki, +dAn ayrılma durum eki +lAn, +lAp birleşik ekleri ve +mA ekiyle; ayrıca Türkmen Türkçesinde üleştirme, sayı sözcüklerinden sonra “bir” sayısı getirilerek de yapılmaktadır. Oğuz lehçelerinde üleştirme konusunda görülen çeşitliliğin ele alındığı bu çalışmada, Oğuz lehçelerinden Türkiye, Azerbaycan, Türkmen ve Gagavuz Türkçelerinde üleştirme sayıları konusundaki benzerlikler ve farklılıklar ortaya konulmaya çalışılmaktadır. Oğuz lehçelerinde tespit edilen üleştirme yapma yolları şu başlıklar altında toplanmaktadır: a) +Ar/+şAr: Türkiye Türkçesi, Gagavuz Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi. b) +(i)n vasıta eki: Türkmen Türkçesi, Gagavuz Türkçesi. c) +dAn ayrılma durum eki: Türkmen Türkçesi. ç) +lAn eki: Türkmen Türkçesi. d) +lAp eki: Türkmen Türkçesi. e) +mA eki: Türkmen Türkçesi. f) “bir” sayısı: Türkmen Türkçesi. g) Sayıların tekrarı: Türkiye, Azerbaycan, Türkmen, Gagavuz Türkçesi.

Distribution in the Oghuz Group in Turcic Dialects

Distribution means dividing, separating, sharing. Distributive structures are structures used to answer the question of “how many each” directed to nouns, verbs, and verbal structures. In Turkey Turkish, they are mostly given in “distributive numeral adjective” forms in the subtitle of adjectives and adjective numbers; however in Oguz dialects other than Turkey Turkish the “distributive numeral adjective” forms do not exist. “In Oghuz dialects, distribution is done either by adding some suffixes to the number names or by using the phrases that contain the number names- in syntactic ways. The diversity observed in the suffixes used for making distributive structures in Oghuz dialects is noteworthy. Especially in Turkmen Turkish, +Ar, +şAr suffixes are not used for the distributive structures. In Turkmen Turkish, the distributive structures are done with the +(I)n tool suffix, +dAn separation case suffix +IAn, +IAp compound suffixes and +mA suffix, which is brought to the end of the original numbers. In addition, the distributive structures in Turkmen Turkish are done by adding the number “one” after the number words. In this study is discussed the diversity observed in terms of distributive structures used in Oghuz dialects. The study is focused on the manner how the distributive structures are made in Oghuz dialects such as Turkey, Azerbaijan, Turkmen and Gagauz Turkish and has tried to reveal similarities and differences on this issue by comparing them with each other. The ways of making distributive numeral structures in Oghuz dialects are grouped under the following headings: a) +Ar/+şAr: Turkey Turkish, Gagauz Turkish, Azerbaijan Turkish. b) +(i)n tool suffix: Turkmen Turkish, Gagauz Turkish. c) +dAn leave status suffix: Turkmen Turkish. ç) +lAn suffix: Turkmen Turkish. d) +lAp suffix: Turkmen Turkish. e) +mA suffix: Turkmen Turkish. f) the number “one”: Turkmen Turkish. g) Repetition of numbers: Turkey, Azerbaijan, Turkmen, Gagauz Turkish.

PDF

___

Ahmedzade, İ. E. vd. (2016). Azerbaycan dili. Abituriyent.
Aksan, D. vd. (1976). Sözcük türleri I-II. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Azimov, P. vd. (2011). Türkmen dili. Türkmen Döwlet Neşiryat.
Baboglu, N. İ. & Baboglu İ. İ. (1999). Gagauzcanın grammatikası. Chişinău.
Baki Bora. (2009). Garip adına bağlı Türkmen destanları ile Türkmen Oğuznamesi’nin kaynak ve motif olarak kargalaştırılması [Yayımlanmamış doktora tezi]. Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (TDa).
Bang, W. (1918). Beiträge zur türkischen wortforschung II, Turan, No: 9/10: 525-527.
Banguoğlu, T. (2007). Türkçenin grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Bilgegil, K. (2009). Türkçe dilbilgisi. Salkımsöğüt Yayınevi.
Borcakov, A. vd. (2000). Türkmen diliniñ grammatikası, morfologiya.
Buran, A. & Alkaya, E. (2009). Çağdaş Türk lehçeleri. 6. bs. Akçağ Yayınları.
Buran, A. & Alkaya, E. (2006). Çağdaş Türk lehçeleri. 4. bs. Akçağ Yayınları.
Buran, A. & Alkaya, E. (2014). Çağdaş Türk yazı dilleri-II. Akçağ Yayınları.
Cabbarlı, C. (2005). Müasir Azerbaycan edebiyyatı eserleri. (MAEE-CC).
Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Clauson G. (1959). The Turkisf numerals. JRAS: 19-31.
Çelik, Ü. (1994). Türkmencede sayılar. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 11(1-2) 117-124. (ÜÇ-TS).
Delice, H. İ. (2008). Sözcük türleri. Asitan Yayınları.
Deny, J. (2012). Türk dil bilgisi. (Ali Ulvi Elöve, Kabalcı Yayınevi). (JD- TDB).
Ediskun, H. (2005). Türk dilbilgisi, Remzi Kitabevi. (HE-TD).
Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ergin, M. (2007). Türk dil bilgisi. Bayrak Yayınevi.
Ersoy, F. (2013). Çuvaşçaya özgü bazı özellikler üzerine. Turkish Studies- International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/9 Summer 2013, 241-251. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.5326
Gabain, A. V. (2007). Eski Türkçenin grameri. (M. Akalın Çev.), Türk Dil Kurumu Yayınları.
Gencan. T. N. (1979). Dilbilgisi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Gürbüz, F. (2016). Üleştirme sıfatları mı, üleştirme zarfları mı?. Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (ERZSOSDER) IX-I: 195-210.
Hacıeminoğlu, N. (1996). Karahanlı Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Hanser, O. (2003). Türkmence elkitabı. (Z. Kargı Ölmez Çev.), Kebikeç Yayınları.
Hasanov, İ. (1937). Grammatika morfologiya.
Hikmet, İ. vd. (1924). Türkce sarf-nahv.
Kara, M. (2007). Türkmen Türkçesi. A. B. Ercilasun (Ed.), Türk Lehçeleri grameri. Akçağ Yayınları. Kartallıoğlu, Y. & Yıldırım, H. (2007). Azerbaycan Türkçesi. A. B. Ercilasun (Ed.), Türk Lehçeleri grameri. Akçağ Yayınları.
Kaymaz, Z. (1991). Eski Anadolu Türkçesinde sayı adları ve kullanılışları, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 5-17.
Kazımov, G. Ş. (2010). Müasır Azerbaycan dili morfologiya. İlm ve Tahsil. (K-MADM).
Kısakürek, N. F. (1999). Bir adam yaratmak. Büyük Doğu Yayınları. (NFK-BAY).
Kirişçioğlu, M. F. (2007). Saha Türkçesi. A. B. Ercilasun (Ed.), Türk Lehçeleri grameri. Akçağ Yayınları.
Koç, N. (1996). Yeni dilbilgisi. İnkılap Kitabevi.
Kononov, A. N. (1954), Tyurkskiye etimologii, Uçen. Zap. LGU, N. 179. Ser. Bostokoved. Nauk, Vıp. 4: İstoriya i Filologiya Stran Vostoka, 277-284.
Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi grameri şekil bilgisi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Korkmaz, Z. (2010). Gramer terimleri sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Mehmedoğlu. A. (2006). Türkiye Türkçesinde cümle öğelerine yeni bir bakış. Değişim Yayınları.
Nağısoylu, M. vd. (2014). Azerbaycan dili. Güven Neşriyat.
Naskali, E. G. &. Duranlı, M. (1999). Altayca-Türkçe sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Özakman, T. (2005). Şu çılgın Türkler. Bilgi Yayınevi. (TÖ-ŞÇT).
Özçelik, S. (2005). Dede Korkut. Gazi Kitabevi.
Özkan, N. (1996). Gagavuz Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Peyami, S. (2008). Biz insanlar. Ötüken Yayınevi. (PS-Bİ).
Räsänen, M. (1957). Materialien zur morphologie der Turkischen sprachen, Studia Orientalia Edidit Societas Orientalis Fennica.
Sadig, Ş. vd. (2014). Azerbaycan dili. Hedef Neşr.
Serebrennikov, B. vd. (1986). Sravnitel’no-istoriçeskaya grammatika tyurkskih yazıkov, Moskova, 1986, Türk Yazı Dillerinin Karşılaştırmalı Grameri. (T. Hacıyev, M. Öner Çev.), Türk Dil Kurumu Yayınları.
Seyfettin, Ö. (1993). Beyaz lale. Engin Yayıncılık. (ÖS-BL).
Şahin, E. (2013). Tarihî ve çağdaş Türk yazı dillerinde üleştirme sayıları, Dil Araştırmaları, Sayı: 12 Bahar, 97-116.
Şahin, H. İ. (2009). Türkmenistan sahası destancılık geleneği ve Türkmen destanları [Yayımlanmamış doktora tezi]. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (TDb).
Şçerbak, A. M. (1977). Oçerki po sravnitelnoy morfologii Tyurkskih yazıkov, İzdatelstvo Nauka.
Şireliyev M., & Abdullayev K. M. (1986). Oğuz grubu Türk dillerinin mugayiseli grammatikası. Azerbaycan SSR Elimler Akademiyası Nesimi Adına Dilcilik İnstitütü.
Tanasoğlu, Dionis. (2009). Uzun kervan. Gündüz Yayınevi. (DT-UK).
Tekin, T. (1976). Türk Dünyası el kitabı. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
Tekin, T. (1988). Volga Bulgar kitabeleri ve Volga Bulgarcası. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Türk Dil Kurumu Yayınları. (2009). Derleme sözlüğü. (DS).
Türk Dil Kurumu Yayınları. (2011). Türkçe sözlük.
Yılmaz, E. (2004). Türkiye Türkçesinde niteleme sıfatları. Değişim Yayınları.
Zeynal, S. (2011). Azerbaycan dili morfologiyasının tedgigi tarihi.
Zeynalov, F. R. (1993). Türk lehçelerinin karşılaştırmalı dilbilgisi. (Y. Gedikli Çev.), Cem Yayınları.
Zülfikar, H. (1991). Terim sorunları ve terim yapma yolları. Türk Dil Kurumu Yayınları.

Turkish Studies - Language and Literature-Cover

ISSN: 2667-5641
Yayın Aralığı: 4
Başlangıç: 2006
Yayıncı: ASOS Eğitim Bilişim Danışmanlık Otomasyon Yayıncılık Reklam Sanayi ve Ticaret LTD ŞTİ