Mitolojik Kökenli Doğaüstü Varlıkların Deyimlere Yansıyan Özellikleri
Hem dildeki en az çaba ilkesinin işlemesine katkıda bulunan hem de dilin estetik yönüne hizmet eden deyimler, dillerin söz varlıklarının önemli ögeleri arasındadır. Çeşitli kaynaklardan beslenen bu kalıplaşmış ifadelerin, toplumların gelenekleri, inançları, yaşayışları, uygulamaları ile de yakından ilgisi bulunmaktadır. Bu özelliği dolayısıyla kültürel kod niteliği taşıyan deyimlerin önemli kaynaklarından biri de mitolojidir. Halk inanışlarında varlık bulan pek çok mitolojik unsur, deyimlerde yaşamaktadır. Bu çalışmada da hem mitoloji çalışmalarına hem de deyimlerin anlamlarıyla ilgili araştırmalara katkı sağlaması amacıyla Türkiye Türkçesinde kullanılan mitolojik kökenli doğaüstü varlık adlarıyla kurulmuş ya da bu varlıklara gönderme yapan deyimler ele alınmıştır. Bu kapsamda Ağırlık, Anka / Zümrüdüanka, Azrail, cadı, canavar, cin / ecinni, Çarşamba Karısı, dağ anası / dağlar anası, dev, dev anası, Devlet Kuşu / Talih Kuşu, ejder / ejderha, Gulyabani, Hızır, huri, İfrit, melek, peri, şeytan, Tepegöz, zebani adlı varlıkların deyimlere yansıyan özellikleri incelenmektedir. Söz konusu varlıkların, deyimlerde fiziksel özellik ya da görünümleri (huri gibi, dev anası vb.), davranış ve huyları (Gulyabani gibi tepesine binmek, İfrit kesilmek vb.), yaşadıkları ya da bulundukları yerler (şeytanın yattığı yeri bilmek, in cin top oynamak vb.) dolayısıyla yer aldıkları görülmüştür. Doğaüstü varlıkların ilgili özelliklerinin bilinmesi, deyimlerin anlamlandırılmasında etkili olmaktadır. Bu da deyimler çözümlenirken mitolojiye dair art alan bilgisine de sahip olmak gerektiğini göstermektedir.
Features of Supernatural Creatures Originating from Mythology Reflected in Idioms
Idioms that both contribute to the operation of the principle of least effort in the language and serve the aesthetic aspect of the language are among the important elements of the vocabulary of languages. These formulaic expressions fed from various sources are closely related to the traditions, beliefs, lifestyles and practices of societies. One of the important sources of idioms that have the characteristics of a cultural code because of this feature is mythology. Many mythological elements that exist in folk beliefs live in idioms. In this study, idioms that were established with the names of supernatural creatures originating from mythology or that refer to these creatures used in Turkey Turkish were discussed in order to contribute to both mythology studies and researches on the meanings of idioms. In this context, the characteristics of the supernatural creatures named Ağırlık, Anka / Zümrüdüanka, Azrail, cadı, canavar, cin / ecinni, Çarşamba Karısı, dağ anası / dağlar anası, dev, dev anası, Devlet Kuşu / Talih Kuşu, ejder / ejderha, Gulyabani, Hızır, huri, İfrit, melek, peri, şeytan, Tepegöz, zebani reflected in idioms are examined. It has been seen that the said creatures are included in idioms because of their physical properties or appearances (huri gibi, dev anası etc.), behaviors and habits (Gulyabani gibi tepesine binmek, İfrit kesilmek etc.), the places they live or are in (şeytanın yattığı yeri bilmek, in cin top oynamak etc.). Knowing the relevant features of supernatural creatures is effective in making sense of idioms. This shows that while analyzing idioms, it is necessary to have background knowledge about mythology.
___
- Akman, D. M. & Köktan, Y. (2019). Türk ve Yunan mitolojilerindeki yeraltı âlemine ait unsurlar. TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 19, 209-225. http://dx.doi.org/10.12992/TURUK854
- Aktunç, H. (1998). Türkçenin büyük argo sözlüğü (tanıklarıyla). Yapı Kredi Kültür Sanat.
- Aslan, B. (2018). Dede Korkut Hikâyelerinin ucubesi: Tepegöz. TYB Akademi, 24, 51-59. https://www.tybakademi.com/kitap/akademi24.pdf
- Bayat, F. (2012). Türk mitolojik sistemi 2. Ötüken Neşriyat.
- Beydili, C. (2004). Türk mitolojisi ansiklopedik sözlük. çev. Eren Ercan, Yurt Kitap-Yayın.
- Çelik, A. (2020). Türk kültüründe “kulak”la ilgili mitler ve bunların deyimlerdeki izleri. Mitoloji Araştırmaları II, ed. İbrahim Gümüş. Paradigma Akademi Basın Yayın Dağıtım, 90-106.
- Çolak, F. (2008). “Gök keçinin püsküllü oğlağı olmak” deyiminin mitolojik değerlendirmesi. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 19, 193-204. https://www.academia.edu/17649669/G%C3%B6k_Ke%C3%A7inin_P%C3%BCsk%C3% BCll%C3%BC_O%C4%9Fla%C4%9F%C4%B1_Olmak_Deyiminin_Mitolojik_De%C4% 9Ferlendirmesi
- Çolak, F. (2010). Yerle ilgili bazı atasözleri ve deyimlerin mitolojik bağlantısı. TÜBAR-XXVIII, 171-181. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/157031
- Çoruhlu, Y. (2002). Türk mitolojisinin anahatları. Kabalcı Yayınevi.
- Dağlı, A. (2020). Beddualarda ölüm, kabir ve kıyamet korkuları. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 9(3), 1067-1088. http://dx.doi.org/10.7884/teke.4812
- Duran, R. (2012). Türk mitolojisi. Mitoloji ve Din, ed. Remzi Duran. Anadolu Üniversitesi Yayınları, 104-127.
- Duvarcı, A. (2005). Türklerde tabiat üstü varlıklar ve bunlarla ilgili kabuller, inanmalar, uygulamalar. Bilig, 32, 125-144. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/234413
- Düzgün, Ş. A. (2012). Dinsel ve mitolojik yönleriyle cin ve şeytan algımız. Kelam Araştırmaları, 10(2), 11-30. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/179828
- Ergun, P. (2010). Türk kültüründe ruhlar ve orman kültü. Millî Folklor, 87, 113-121. https://www.millifolklor.com/PdfViewer.aspx?Sayi=87&Sayfa=11
- Ertuğrul, A. (2009). Hamam yapıları ve literatürü. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 7(13), 241-266. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/653859
- Gözler, H. F. (1983). Örnekleriyle türkçemizin açıklamalı büyük deyimler sözlüğü. İnkılâp ve Aka Kitabevleri. GTS: Güncel Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu. https://sozluk.gov.tr/.
- Hançerlioğlu, O. (2000). Dünya inançları sözlüğü. Remzi Kitabevi.
- Karakurt, D. (2011). Türk söylence sözlüğü. https: //books.google.com.tr/books?id=JSDYBAAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=tr#v=onepa ge &q&f=false
- Küçük, M. A. (2013). Geleneksel Türk dini’ndeki ‘ana / dişil ruhlar’a mitolojik açıdan bakış. Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1, 105-134. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/543037
- Necatigil, B. (1978). 100 soruda mitologya. Gerçek Yayınevi.
- Ocak, A. Y. (1985). İslam-Türk inançlarında Hızır yahut Hızır-İlyas kültü. Kabalcı Yayınevi.
- Onay, A. T. (1996). Eski Türk edebiyatında mazmunlar. MEB Yayınları.
- Ögel, B. (2002). Türk mitolojisi (kaynakları ve açıklamaları ile destanlar). II. Cilt, Türk Tarih Kurumu Basımevi.
- Ögel, B. (2003). Türk mitolojisi (kaynakları ve açıklamaları ile destanlar). I. Cilt, Türk Tarih Kurumu Basımevi.
- Öger, A. & Yıldız Altın, K. (2016). Uygurlarda Şamanizmden İslama kötü ruhların dönüşümü. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 7, 14-25. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/319160
- Özay, Y. (2009). Evliya Çelebi Seyahatname’sinde İstanbul’un tılsımlarının hikâye edilişi. Millî Folklor, 81, 54-63. https://www.millifolklor.com/PdfViewer.aspx?Sayi=81&Sayfa=51
- Öztürk, M. (2003). Bilge Kul-Musa kıssası ve İslam kültüründe Hızır mitosu. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 14(14-15), 245-281. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/188604
- Pakalın, M. Z. (1993). Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü I. MEB Yayınları.
- Polat, İ. (2020). Türk masal ve efsanelerinde olağanüstü güçler ve varlıklar. Selenge Yayınları.
- Sarıtaş, S. (2015). Türk mitolojisinde ak iyeler. Türk Mitolojisine Giriş, ed. Fatma Ahsen Turan & Meral Ozan. Gazi Kitabevi, 49-61. Shakespeare. (t. y.). Macbeth. çev. Selahattin Karaduman, Karınca Kitabevi.
- Sinan, A. T. (2015). Türkçenin deyim varlığı. Kesit Yayınları.
- Sultanzade, V. (2012). Mitoloji ve folklorla ilgili bazı ortak dil unsurlarının kaynağı. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 19(1), 73-90. https://dspace.ankara.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/20.500.12575/54713/19672.pdf?sequen ce=1&isAllowed=y
- Şimşek, G. (2012). Türk Dili’nde batıl inanışların yansımaları. Pamukkale Üniversitesi, 19-22 Aralık 2012, V. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Kongresi. http://gizemsimsekkaya.com/wp-content/uploads/2011/05/TURK-DILINDE-BATILINANISLARIN-YANSIMALARI-Okuma.pdf
- Türkan, K. (2012). Türk dünyası masallarında su kültü. Millî Folklor, 24(93), 135-148. https://www.millifolklor.com/PdfViewer.aspx?Sayi=93&Sayfa=132 TUD: Türkçe Ulusal Derlemi. https://v3.tnc.org.tr/
- Turan, A. B. (2020). Türk canavarları sözlüğü. Gerekli Kitaplar Yayıncılık.
- Uçak, S. (2009). Ergani’de eski Gök Tanrı dinine bağlı iyeler ile ilgili inanç ve ritüeller. New World Sciences Academy, 4(3), 214-229. https://dergipark.org.tr/en/download/articlefile/186823
- Uraz, M. (1994). Türk mitolojisi. Düşünen Adam Yayınları.
- Varlı, M. (2014). Bid’at hurafe ve batıl inançlar. Ensar Neşriyat.
- Yeşil, S. (2019). Türk ve Arap mitolojisinde ortak hayvan figürleri. Uluslararası Mitoloji Sempozyumu Bildiri Kitabı, 2-5 Mayıs 2019, Ardahan. https://mythologysymposium.files.wordpress.com/2019/12/proceedings-book.pdf
- Yurtbaşı, M. (1996). Örnekleriyle deyimler sözlüğü. Özdemir Yayıncılık.