Vatan Arketipi Bağlamında Âşıkların (Mecnûn, Ferhâd, Cemşîd) Vatan-ı Aslî ve Vatan-ı Seferîleri

Düşünürler ve mutasavvıflara göre, fizikî âlemde var olan her unsurun, metafizik âlemde mutlak bir karşılığı vardır. Platon, bunu “idea”, Jung “arketip”, İbnü’l-Arabî ise, “ayân-ı sabite” kavramları ile karşılar. Birbiri ile tamamen aynı olmamakla birlikte, söz konusu kavramlar, fenomenlerin numen özlerine dikkat çekmesi bakımından benzerlik arz eder. Varlıkların, ilk imgeden kaynaklanan yapıları dikkate alındığında, “vatan” tabirinin de mutlak bir özden kaynaklandığı sonucuna ulaşılır. Vatan, günümüzde siyasî-sosyal bir manâyı ifade etmekle birlikte, bu anlam, yalnızca dünyevî bir algının sonucudur. Dinî ve tasavvufî perspektiften bakıldığında, vatan, ruhun ait olduğu yere de işaret eder. Böylece vatan, ruh ve bedene ait olmak üzere iki şekilde ortaya çıkar. Ruhun ve bedenin aslî olarak benimsediği vatan, vatan-ı aslî; vatan-ı aslî dışındaki mekânlar ise vatan-ı seferîdir. Divan edebiyatının âşık kahramanları mekânsızlığı ve karârsızlığı ile dikkat çeker. Bunların başında âşıkların şâhı Mecnûn gelir. Tecrid hayatını seçmiş bir âşık olarak Mecnûn’un bir mekânı ve dolayısıyla vatanı yoktur. Belli bir mekân yerine, dağ, çöl, mağara, sevgilinin kûyu gibi mekânları, vatan-ı aslîler olarak benimser. Âşık, bu vatanlar dışında vatan-ı seferîde olup, daima aslî vatana dönme seyri izler. Mecnûn’un etkisi ile Şîrîn’e âşık olan Ferhâd ve Hurşîd’e âşık olan Cemşîd’in de mesnevîlerde aynı mekânları vatan edindiği görülür. Bu makalede, Mecnûn ve Mecnûn ile aynı mekânları vatan edinen Ferhâd ve Cemşîd çerçevesinde, Divan şiiri âşıklarının benimsediği vatan-ı aslî ve vatan-ı seferîler, dünyevî ve manevî mahiyetleri ve mesnevîler içerisindeki anlamları bakımından ele alınacaktır.

Principal Motherlands and Expeditionary Motherlands of Lovers (Mecnûn, Ferhâd, Cemşîd) in the Context of the Motherland Archetype

According to philosophers and Sufis, there is an absolute equivalent to every element, which exists in the physical world, in the metaphysical world. Plato refers to this with the concept of “idea”, Jung with the concept of “archetype” and Ibnu’l-Arabî with the concept of “the ayân-ı sabite”. The aforementioned concepts, although not completely identical with each other, show similarity in regard to attracting attention to noumenon properties of the phenomena. Considering the structure of creatures arising from the initial image, it is concluded that the term “motherland” also originates from an absolute essence. Motherland today signifies a social-political meaning and this meaning is solely the result of an earthly perception. Considering from a religious and sufistic perspective; motherland points out the place also where the spirit belongs to. Thus, motherland appears in two forms including spirit and body. The motherland essentially adopted by spirit and body is principal motherland, while the spaces outside the principal motherland are expeditionary motherland. Characters in love in the divan literature draw attention with their placelessness and instability. Of these characters the primary one is Mecnûn, who is the king of lovers. As a person choosing an isolated lifestyle, Mecnûn has no space and thus no motherland. Instead of a specific space, he adopts spaces like mountains, deserts, caves and the lover’s neighborhood as principal motherlands. The lover is on an expeditionary motherland outside these motherlands and always seeks to return to the principal motherland. It is seen in the mathnawis that Farhad who is in love with Sirin and Cemsid who is in love with Hursid, adopt the same spaces as their motherland under the influence of Mecnûn. In this paper the principal motherlands and expeditionary motherlands adopted by the lovers of the divan poetry, will be examined in terms of their earthly and spiritual characters and their meanings in the mathnawis, from the perspective of Mecnûn and Farhad and Cemsid who adopt the same spaces as motherland with Mecnûn.

PDF

___

Abdel-Maksoud, B. (2004). Leylâ ile Mecnûn Mesnevîsinin Arap, Fars ve Türk Edebiyatında Ele Alınış Biçimi ve Lârendeli Hamdî’nin Eseri [Yayımlanmamış doktora tezi]. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Ahmed-i Rıdvan. Leylâ vü Mecnûn. Atatürk Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Seyfettin Özege Bölümü, ASL 414.
Akalın, M. (1975). Ahmedî Cemşîd ü Hurşîd (İnceleme-Metin). Sevinç Matbaası.
Akarsu, B. (2016). Felsefe Terimleri Sözlüğü. İnkılap Kitabevi Yayın Sanayi ve Ticaret AŞ.
Ali Şir Nevâyi (2011). Leyli vü Mecnûn. Haz. Ülkü Çelik Şavk. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Alpay-Tekin, G. (2012). Ali-Şîr Nevâyî Ferhâd ü Şîrîn. Türk Dil Kurumu Yayınları. Alper, K. (2018). Nâkâm ve Ferhâd ü Şîrîn Mesnevîsi. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi 6 (82), 462-521.
Atar, F. (2009). Sefer. TDV İslam Ansiklopedisi 36, 294-298.
Atâyî. Leylâ ile Mecnûn. Atatürk Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Seyfettin Özege Bölümü, ASL 644.
Ayan, E. (2010). Sâlim Efendi’nin Husrev ü Şîrîn Mesnevîsi ve Türk Edebiyatından Husrev ü Şîrîn Mesnevîleri [Yayımlanmamış doktora tezi]. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Aygün, Z. A. (1999). Behiştî’nin Leylâ vü Mecnûn Mesnevîsi (İnceleme-Metin). [Yayımlanmamış doktora tezi]. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Azeri İbrahim Çelebi (2019). Hüsrev ü Şîrîn. (Haz. Ülkü Çetinkaya Karakoyun). Türk Dil Kurumu Yayınları.
Bachelard, G. (2017). Mekânın Poetikası. Çev. Alp Tümertekin. İthaki Yayınları.
Banarlı, N. S. (1972, Ekim 1). Edebiyatımızda Vatan Sevgisi ve Fikret'in Vatancılığı. Kubbealtı Akademi Mecmuası. 1(4), 53-64.
Bayak, C. (2019). Sevdâyî Kıssa-i Birle Leyli. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. Bolay, S. H. (1988). Âdem. TDV İslam Ansiklopedisi 1, 358-363.
Câmî (1313), Leylî vu Mecnûn, (Haz.: Vâhid-i Destgirdî, 2016).
Cevizci, A. (2020), Büyük Felsefe Sözlüğü, Say Yayınları.
Çağrıcı, M. (2012). Vatan. TDV İslam Ansiklopedisi 42, 563-564 . Devellioğlu, F. (2003). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Aydın Kitabevi. Dinî Terimler Sözlüğü (2009). MEB Yayınları.
Doğan, M. N. (2010). Fuzûlî Leylâ ve Mecnûn. Yelkenli Yayınevi.
Ebî Bekr el-Vâlibî, Divanu Mecnun Leylî, (Haz.: Ali Hasan, 1987), Mektebetü’l-Âdâb ve Matbatühâ Bi’l-Câmîz, Mısır.
Ebu’l-Alâ Afîfî (2018). Tasavvuf İslâm’da Manevî Hayat. Çev. Ekrem Demirli-Abdullah Kartal. İz Yayıncılık
Emini, N. G. (1996). Selman-ı Saveci ve Cemşîd ü Hurşîd Mesnevîsi. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Emir Hüsrev-i Dihlevî (1964). Mecnûn u Leyli. (Haz. Tahir Ahmed Oğlu Muharremof).
Erbay, N. (2012). Edirneli Şâhidî’nin Leylâ vü Mecnûn (Gülşen-i Uşşâk) Mesnevîsi (İnceleme- Tenkitli Metin) [Yayımlanmamış doktora tezi]. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Eren, A. (2018). Klâsik Türk Şiirinde Tasavvufî Açıdan Tûr-ı Sînâ. Rumelide Dil ve Edebiyat Araştımaları Dergisi Özel Sayı 4 (Ağustos), 197-210.
Esir, H. A. (2017). Lami’î Çelebi Ferhâd ile Şîrîn. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
Gökberk, M. (2018). Aydınlanma Felsefesi, Devrimler ve Atatürk. Kırmızı Kedi Yayınevi.
Guénon, R. (2019). Yatay ve Dikey Boyutların Sembolizmi. İnsan Yayınları.
Güler, Z. (1982). Hamdullâh Hamdî Leylâ vü Mecnûn [Yayımlanmamış doktora tezi]. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Gülmez, M. (2003). Fahrî’nin Husrevü Şîrîn’i (Metin-Gramer-Sözlük) [Yayımlanmamış doktora tezi]. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Hacıeminoğlu, M. N. (2000). Kutb’un Hüsrev ü Şîrîn’i ve Dil Hususiyetleri. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
Hâtifî. Leylî vü Mecnûn. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, No: 68 v.1b. İbn Arabî (2019). Fususu’l-Hikem. Çeviri ve Şerh: Ekrem Demirli. Alfa Araştırma Yayınları.
İbnü’l-Arabî (2009). Manevî Seferler (El-İsfâr an Netâici’l-Esfâr). Çev. Muhammed Bedirhan. Nefes Yayınevi.
İnce, A. (2000). Cem Sultan Cemşîd ü Hurşîd. Türk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
İsmail Ankaravî Dede (2020), Merâtib-i Sülûk (Sülûkun Mertebeleri)ve Yüz Mertebe. http://dosyalar.semazen.net/e_kitap/Yuz_Mertebe.pdf
İsmayıl Bǝy Nâkâm (2007). Mǝcnun vǝ Leyli. (Haz. Yolçu Piriyev).
Jung, C. G. (2017). Dört Arketip. Çev. Zehra Aksu Yılmazer. Metis Yayınları.
Kılıç, M. E. (1995). Muhyiddîn İbnu’l-Arabî’de Varlık ve Mertebeleri [Yayımlanmamış doktora tezi]. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Esntitüsü.
Koçak, A. (2006). Leylâ vü Mecnûn (Tebrizli Hakîrî) [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
Kuloğlu, N. (1989). Abdî Cemşîd ü Hurşîd [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Esntitüsü.
Kutluer, İ. (2003). Mekân. TDV İslam Ansiklopedisi 28, 550-552.
Kütük, R. (1995). Celal-zade Salih Çelebi Leylâ vü Mecnûn (Tenkidli Metin-İnceleme) [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Kütük, R. (2002). Lârendeli Hamdî’nin Leylâ vü Mecnûn Mesnevîsi (İnceleme/Metin ve Diğer Leylâ ve Mecnûn Mesnevîleriyle Mukayesesi) [Yayımlanmamış doktora tezi]. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Levend, A. S. (1959). Arap, Fars ve Türk Edebiyatlarında Leylâ ve Mecnûn. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Levend, A. S. (1984). Divan Edebiyatı. Enderun Kitabevi.
Lewis, B. (2018). Modern Türkiye'nin Doğuşu. Arkadaş Yayınevi.
Muhammed Hacı Yusuf (2019). İbnü’l-Arabî Zaman ve Kozmoloji. Nefes Yayıncılık.
Muhyiddin İbn Arabî (2018). Nurlar Risalesi. Çev. Mahmut Kanık. İnsan Yayınları.
Mutçalı, S. (1995). Arapça-Türkçe Sözlük. Dağarcık Yayınevi.
Nas, Ş. K. (2011). Celîlî’nin Leylâ vü Mecnûn Mesnevîsi. Fakülte Kitabevi Yayınları.
Nas, Ş. K. (2017). Celîlî’nin Hüsrev ü Şîrîn Mesnevîsi (İnceleme-Metin). Palet Yayınları.
Nicholson, R. A. (2018). Tasavvufun Menşei Problemi. Çev. Dr. Abdullah Kartal. İz Yayıncılık.
Nizâmî (2012). Hüsrev ile Şîrîn. Çev. Sabri Sevsevil. Kabalcı Yayınları.
Nizâmî-yi Gencevî (2013). Leylâ ile Mecnûn. Çev. A. Naci Tokmak. Say Yayınları.
Nur Mehemmed Endelib (1378). Leyli-Mecnûn. Haz. Çerkez Evnak.
Özcan, N. (2007). Şâhî’nin Ferhâdnâme’si (İnceleme-Metin) [Yayımlanmamış doktora tezi]. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Pala, İ. (2012). Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü. Kapı Yayınları.
Platon (2007). Devlet. Çev. Hüseyin Demirhan. Palme Yayıncılık.
Sağlam, H. (2020). Motif Yapısı İtibariyle Leylâ ve Mecnûn Mesnevîleri Üzerinde Bir İnceleme. [Yayımlanmamış doktora tezi]. Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Sarı, M. (2016). Divan Şiirinde Vatan. Hikmet-Akademik Edebiyat Dergisi. Prof. Dr. Mine Mengi Özel Sayısı, 2 (5), 209-244.
Solak, A. (2003). Leylâ vü Mecnûn Hikâyesi (Metin-İnceleme-Dizin-Tıpkıbasım) [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
Sütçü, T. (2004). Tanzimat Sonrası Türk Edebiyatında Vatan Temi [Yayımlanmamış doktora tezi]. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Şahbaz, M. (2018). İslam Öncesi Türklerde Dağ Kültü ve İnancı. Social Sciences Studies Journal, 4 (19), 2250-2261.
Şemseddin Sami (1987). Kâmûs-ı Türkî. Çağrı Yayınları.
Tavukçu, OK. (2000). Ahmed Rıdvan Hüsrev ü Şîrîn (İnceleme-Metin) [Yayımlanmamış doktora tezi]. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
TDK Sözlüğü (2005). TDK Yayınları.
Timurtaş, F. K. (1963). Şeyhî’nin Hüsrev ü Şîrîn’i. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi.
Uludağ, S. (1991). Ayân-ı Sabite. TDV İslam Ansiklopedisi 4, 198-199.
Uludağ, S. (2008). Ricâlü’l-Gayb. TDV İslam Ansiklopedisi 35, 81-83.
Ülken, H. Z. (2008). Felsefeye Giriş I. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Üst, S. (2014). Hüsrev, Şîrîn ve Ferhâd Kahramaları Üzerine. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 51, 47-62.
Yavuz, Y. Ş. (2001). İstivâ. TDV İslam Ansiklopedisi 23, 402-404.