20898

TÜRKİYE TÜRKÇESİNİN SÖZ VARLIĞINDA HAYVAN ADLARININ ORGAN ADLARIYLA YA DA VÜCUT BÖLÜMLERİNE İLİŞKİN ADLARLA OLUŞTURDUĞU DEYİM AKTARMASI ÖRNEKLERİ

Toplumun kültürel özellikleri ve eğilimleri doğrultusunda biçimlenen deyim aktarmaları, dilin anlatım gücünü arttırmakta birlikte sözcüklerin çok sayıda yan anlam kazanmasını da sağlamıştır. Türlü dillerde farklı biçimleri örneklenen bu anlam olayında; aktarmanın ön koşulu niteliğindeki benzerlik ilişkisinin kurulmasıyla kimi varlıkların biçim, renk, işlev vb. özellikler çerçevesinde, birbiri yerine kullanımı ve birbiri ile adlandırımı gerçekleşmiştir. Türkiye Türkçesinin söz varlığında yer alan deyim aktarması örnekleri, karşıladığı kavramlar açısından geniş bir yelpazeye sahiptir. Bu örneklerin türlü bitki, hayvan, alet, eşya, hastalık, renk, yiyecek, nitelik, durum vb. için kullanıldığı; kimi deyim aktarmalarının ise ayrıntıya inerek buğday türü, ekmek türü, para birimi, metal ya da tahta parça, çıban, sivilce gibi kavramları karşıladığı görülmektedir. Bu çalışmada, hayvan adlarının organ adlarıyla ya da vücut bölümlerine ilişkin adlarla oluşturduğu deyim aktarması örneklerinin Türkiye Türkçesinin söz varlığındaki örnekleri belirlenmeye çalışılmıştır. Bu amaçla başta Türkçe Sözlük (TDK 2011, DD 2012 vd.) ve Derleme Sözlüğü (TDK 1993) olmak üzere konuyla ilgili kaynaklar, Anadolu ve Rumeli ağızlarına ilişkin çalışmalar, terim sözlükleri, çevrim içi sözlükler taranmıştır. Çalışmamızda örneklenen deyim aktarmaları, karşıladığı kavramlarla birlikte hayvan adlarına göre alfabetik olarak sıralanmış; bu örneklerin yörelere, alanlara ve kaynaklara göre değişebilen söylenişlerinin, yazımlarının ve anlamlarının tümü, değerlendirmeye alınmıştır. Belirlenen örneklerin Türkiye Türkçesinin söz varlığındaki kullanımları; eş anlamlılık, çok anlamlılık ve eş adlılık açısından özellikleri; sözcüklerle kavramlar arasında kurulan benzerlik ilişkisinin niteliği ve örneklerde gözlenen ilişkilendirme boyutu gibi konular üzerinde durulmuştur. Çalışmanın sonunda, belirlenen örneklerin hayvan adlarına ve organ ya da vücut bölümlerine ilişkin adlara göre düzenlenmiş dizinleri verilmiştir.

SAMPLES OF METAPHOR FORMED BY THE ANIMAL NOUNS TOGETHER WITH ORGANS OR BODY PARTS IN TURKISH VOCABULARY

Metaphors, shaped through society's cultural characteristics and tendency along with increasing the expressive power of language also has provided words to have many connotation. In this event of meaning that shapes differently in any language, by constructing the relation of resemblance, which is a prerequisite for metaphrase, it has occurred that some entities substitute and refer to each within the specifications of shape, color, function and etc. Samples of metaphor that in the Turkish vocabulary has a wide variety in terms of notions that they meet. It is seen that some of these samples are used for kinds of plants, animals, instruments, stuff, diseases, color, food, qualification, situation and etc. and some of these going into details, are used for notions like some species of wheat, bread type, currency, metal or wooden parts, blain, pimple. In this article, it is aimed to determine samples of metaphor formed by the animal nouns together with organs or body parts in Turkish vocabulary. For this purpose, being in the first place the Turkish Dictionary (TDK 2011, DD 2012 et al.) and Compile Dictionary (TDK 1993), relevant resources, studies about dialects of Anatolia and Rumelia, glossaries, online dictionaries are searched. Sampled metaphors that in our study are ranked in alphabetical order by name of animals and notions that meet; all phraseology, spellings and meanings of these samples which may vary according to areas, region and resources of utterance are evaluated. It is focused on issues like usage of the samples in Turkish vocabulary, features in terms of synonymy, polysemy and homonym, characteristics of the relation of resemblance built up between words and notions and binding aspect that observed in the samples. At the end of the study, it is given indexes of determinated samples arranged by names of animals and organ or related to body parts.

PDF

___

ACIPAYAMLI Orhan (1976). Zanaat Terimleri Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 424.
AKARSU Bedia (1998). Wilhelm von Humboldt'da Dil-Kültür Bağlantısı, İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
AKSAN Doğan (1978). Anlambilimi ve Türk Anlambilimi (Ana Çizgileriyle), Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları: 217.
____________ (1996). Türkçenin Sözvarlığı, Ankara: Engin Yayınevi.
____________ (1998). Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim I-III, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 439.
____________ (2006). Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi, Ankara: Engin Yayın Evi.
AKSOY Ömer Asım (1984). Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü 1-3, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 325.
AKTUNÇ Hulki (2008). Büyük Argo Sözlüğü (Tanıklarıyla), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları: 1090.
ALKAYIŞ M. Fatih (2007). Türkiye Türkçesinde Bitki Adları, T.C. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Kayseri.
ATATÜR Mehmet Kutsay, KAYA Uğur (2014). İngilizce-Türkçe Zooloji Terimleri Sözlüğü, Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık Eğitim Danışmanlık Tic. Ltd. Şti.
BAYTOP Turhan (2007). Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 578.
BOZ Erdoğan (2002). Afyon Merkez Ağzı (Dil Özellikleri, Metinler, Sözlük), Afyon: T.C. Afyon
Kocatepe Üniversitesi Yayın No: 28.
____________ (2004). "Türkiye Türkçesinde Kişi Adı Olarak Meyve Adları", AKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, VI(I), 1-13.
BURAN Ahmet, OĞRAŞ Şerife (2003). Elazığ İli Ağızları (Ed. A. Varol), T.C. Elazığ Valiliği Elazığ Kültür Kurultayı, Elazığ: Örnek Ofset.
COŞAR Asiye Mevhibe (2008). "Bir Adlandırma Öğesi Olarak Organ Adları / The Organ Names As An Element Of Naming", TURKISH STUDIES -International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic- ISSN: 1308-2140, (M. Fahrettin Kırzıoğlu Armağanı), Volume 3/4, Summer 2008, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.401, p. 1049-1079.
DEMİR Necati, AYDOĞDU Özkan (2009). Giresun İli ve Yöresi Ağızları (Tarih-Dil İncelemesiMetinler-Sözlük) (Ed. E. Altınkaynak), Giresun: Giresun Valiliği Yayınları: 15.
DİL DERNEĞİ (2012). Türkçe Sözlük, Ankara: Dil Derneği Yayınları: 23.
DİLÇİN Cem (2005). Örneklerle Türk Şiir Bilgisi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 517.
DURAN Ahmet (1998). "Türkçede Bazı Bitki Adlarının Veriliş Sebepleri", Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 1998-I, 555, 223-229.
ERKMAN-AKERSON Fatma (2000). Türkçe Örneklerle Dile Genel Bir Bakış, İstanbul: Multilingual.
ERSOYLU Halil (2000). "Türk Argosunda Genel Dilin Bitki Adlarından Yararlanılma", Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 2000/I, 578, 126-140.
GRÜNBERG Teo (2006). Anlam Kavramı Üzerine Bir Deneme, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları: 2410.
GUIRAUD Pierre (1999). Anlambilim (Çev. B. Vardar), İstanbul: Multilingual.
GÜLENSOY Tuncer (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü III, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 911.
HARMANDALI İhsan (1974). Güreş Terimleri Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 397.
İMER Kâmile, KOCAMAN Ahmet, ÖZSOY A. Sumru (2013). Dilbilim Sözlüğü, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
KAROL Sevinç, SULUDERE Zekiye, AYVALI Cevat (2010). Biyoloji Terimleri Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 699.
KARTALCIK Vedat (2008). "Anadolu Ağızlarında Üzüm Adlandırmaları / How Else To Name 'Grape' In The Anatolian Accents", TURKISH STUDIES -International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic- ISSN: 1308-2140, (The Serial of Special Volumes Meyve/Fruit), Volume 3/5, Fall 2008, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.447, p. 663-711.
KIRAN Zeynel (2001). Dilbilime Giriş (Yay. Haz. A. Eziler Kıran), Ankara: Seçkin Yayıncılık.
KORKMAZ Zeynep (2010). Gramer Terimleri Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 575.
LAKOFF George, JOHNSON Mark (2010). Metaforlar Hayat, Anlam ve Dil (Çev. G. Y. Demir), İstanbul: Paradigma Yayıncılık.
MAMIKOĞLU Necati G. (2012). Türkiye'nin Ağaçları ve Çalıları, İstanbul: NTV Yayınları.
MİLLİ EĞİTİM BAKANLIĞI (1995). Örnekleriyle Türkçe Sözlük 1-2, Ankara: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları: 2798-2899.
__________________________(1996). Örnekleriyle Türkçe Sözlük 3-4, Ankara: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları: 2967-3046.
MIDDLE EAST GARDEN TRADITIONS. Osmanlıca-Türkçe Bahçe ve Bitki Sözlük Denemesi, http://www.middleeastgarden.com/garden/english/?page=dictionary2, (ET: 01.05.2014).
MUTÇALI Serdar (1995). Arapça-Türkçe Sözlük, İstanbul: Dağaracık Yayınları: 1.
NUTKU Özdemir (1983). Gösterim Terimleri Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 514.
OLCAY Selâhattin (1995). Doğu Trakya Yerli Ağzı İnceleme-Derleme-Dizin, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 580.
ÖZÖN Nijat (2000). Sinema, Televizyon, Video, Bilgisayarlı Sinema Sözlüğü, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
ÖZTURAN Hacı Ali (2009). Maraş Merkez Ağzı (Kelimeler, Deyimler, Atasözleri, Düâlar, Beddüâlar, Tekerlemeler, Ninniler), Kahramanmaraş: Ukde Kitaplığı: 73.
ÖZTÜRK Orhan (2009). Folklor ve Mitoloji Sözlüğü, Ankara: Phoenix Yayınevi.
PAKALIN Mehmet Zeki (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü I-III, İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları: 2505.
PALMER Frank Robert (2001). Semantik, Yeni Bir Anlambilim Projesi (Çev. R. Ertürk), Ankara: Kitâbiyât.
PÜSKÜLLÜOĞLU Ali (2004). Türkçenin Argo Sözlüğü, Ankara: Arkadaş Yayınları.
__________________ (2012). Türkçe Sözlük, Ankara: Arkadaş Yayınevi.
REDHOUSE (1992). Türkçe-İngilizce Redhouse Sözlüğü (Ed. V. B. Alkım, N. Antel, R. Avery, J.
Eckmann, S. Huri, F. İz vd.), İstanbul: Redhouse Yayınevi.
SARAÇ Tahsin (1999). Büyük Fransızca-Türkçe Sözlük, İstanbul: Adam Yayınları.
SARAÇBAŞI M. Ertuğrul (2010). Örnekleriyle Büyük Deyimler Sözlüğü I-II, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları: 3169-3170.
SAVAŞ İsa (1989). Spor Sözlüğü Terimler ve Açıklamaları, İstanbul: Remzi Kitabevi.
SÖZEN Metin, TANYELİ Uğur (1992). Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Remzi Kitabevi.
ŞANIVAR Nazım (1968). Ağaçişleri Terimleri Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 271.
ŞÜKÛN Ziya (1984). Farsça-Türkçe Lûgat Gencinei Güftar Ferhengi Ziya 1-3, İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
TOKLU M. Osman (2013). Dilbilime Giriş, Ankara: Akçağ Yayınları: 487.
TURANİ Adnan (1993). Sanat Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Remzi Kitabevi.
TUZLACI Erhan (2006). Türkiye Bitkileri Sözlüğü (A Dictionary of Turkish Plants), İstanbul: Alfa Yayınları: 1656.
TÜBA (2011). Türkiye Bilimler Akademisi Türkçe Bilim Terimleri Sözlüğü Sosyal Bilimler, Ankara: TÜBA.
TÜRK DİL KURUMU (1993). Derleme Sözlüğü I-XII, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 211.
__________________ (2011). Türkçe Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 549.
__________________ Güncel Türkçe Sözlük ve Yazım Kılavuzu Yoğun Diski, Türk Dil Kurumu Yayınları.
__________________ Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, http://www.tdk.gov.tr/index.php?option= com_atasozleri&view=atasozleri, (ET: 27.04.2014).
__________________ Bilim ve Sanat Terimleri Ana Sözlüğü, http://www.tdk.gov.tr/index. php?option=com_bilimsanat&view=bilimsanat, (ET: 26.04.2014).
_ Büyük Türkçe Sözlük, http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts& view=bts, (ET: 12.05.2014).
__________________ Güncel Türkçe Sözlük, http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts& view=gts, (ET: 04.04.2014).
__________________ Türkiye Türkçesi Ağızları Sözlüğü, http://www.tdk.gov.tr/index.php? option=com_ttas&view=ttas, (ET: 04.04.2014).
TÜRKAY Kaya (1980). Uygulayım Terimleri Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 441.
UÇAR İlhan (2013a). Türkiye Türkçesinde Hayvan Adlarından Türetilmiş Bitki Adları, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 2(1), 1-19.
____________ (2013b). "Kavram-Çağrışım-Kelime" Bağlamında Bitki Adlarına Anlam Bilimsel Bir Yaklaşım / A Semantic Approach To The Significance Of Plant Names In The Context Of "Concept-Connotation-Word", TURKISH STUDIES -International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic- ISSN: 1308-2140, (Prof. Dr. Âmil Çelebioğlu Armağanı), Volume 8/1, Winter 2013, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.4218, p. 2671-2683.
ULAŞTIRMA BAKANLIĞI (2011). Ulaştırma ve Haberleşme Terimleri Sözlüğü, Ankara: T.C. Ulaştırma Bakanlığı Yayınları: 16.
UYSAL İdris Nebi (2011). Karaman İli Ağızları ve Anadolu Ağızları Arasındaki Yeri, Karaman: T.C. Karaman Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü.
ÜLKÜ Vural (2012). International Büyük Türkçe Almanca Sözlük, İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
VARDAR Berke (2007). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Multilingual.
YILDIRIM Faruk (2006). Adana ve Osmaniye İlleri Ağızları I (Giriş-İnceleme) - II (MetinlerSözlük-Dizinler), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 861/I-II.
YILMAZ Kaan (2011). "Organ Adlarının Nesnelere Aktarılmasında Dil-Zihin İlişkisi / The Relationship Between Language-Mind in Organ Names Transfer to Objects", TURKISH STUDIES -International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic- ISSN: 1308-2140, (Halil Erdoğan Cengiz Adına / Klâsik Türk Edebiyatında Mizah), Volume 6/2, Spring 2011, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi. org/10.7827/TurkishStudies.2131, p. 1083-1092.
YARAR Mehmet Turan (1970). Asalakbilim Terimleri Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 315.