TÜRKÇEDE +sA- İSİMDEN FİİL YAPMA EKİ

Bu çalışmada, "arzu etmek, istemek" anlamındaki +sA- isimden fiil yapma ekini tanıtmak ve bu ekin özelliklerinin belirlemesine katkıda bulunmak amaçlanmıştır. Bu amaçla öncelikle Altayist ve Türkologların +sA- isimden fiil yapma eki hakkındaki görüşleri verilerek konunun tartışılması sağlanmıştır. Tarihî kaynaklardaki bilgilerden ve tarihî metinlerdeki örneklerden hareketle +sA- isimden fiil yapma ekinin yapısı ve kökeni incelenmiş ve bu ekin "bir şeyi kendi istekleri, kendi dilekleri arasında saymak" anlamındaki sa- fiilinin ekleşmesinden oluşan bir isimden fiil yapma eki olduğu sonucuna varılmıştır. Bu ekin Köktürk Türkçesi, Eski Uygur Türkçesi, Karahanlı Türkçesi, Harezm Türkçesi, Kıpçak Türkçesi, Eski Anadolu Türkçesi ve Çağatay Türkçesindeki kullanımları örneklendirilerek tarihî gelişimi incelenmiş, +sA- isimden fiil yapma ekinin Türkçenin tarihî dönemlerinde kullanılan canlı bir ek olduğu tespit edilmiştir. Ayrıca +sA- ekinin Çağdaş Türk Dillerindeki kullanımı incelenmiş ve örneklendirilmiştir. +sA- isimden fiil yapma ekinin tespit edilen on iki genişletilmiş şeklinin şekil, anlam ve işlevleri incelenerek örneklendirilmiştir. -sA- şart kipi ekinin yapısı, kökeni ve tarihî gelişimi ile ilgili bilgi verildikten sonra +sA- isimden fiil yapma eki ile ilişkisi incelenmiş, bu iki ekin yapı ve köken olarak farklı ekler olduğu, tarihî süreç içinde birbirine karıştırıldığı tespit edilmiştir. +sI- isimden fiil yapma ekinin yapısı, kökeni ve tarihî gelişimi ile ilgili bilgi verildikten sonra +sAisimden fiil yapma eki ile ilişkisi incelenmiş, bu iki ekin köken, işlev ve anlam bakımından farklı ekler olduğu tespit edilmiştir.

SUFFIX +sA- WHICH MAKES VERB FROM NOUN IN TURKISH

In this study, it is aimed to define the suffix +sA- which makes verb from noun and means "want, desire" and to contribute for identifying the properties of that suffix. For this purpose, firstly the views of Turkologists and Altayist about suffix +sA which makes verb from nouns to discuss views on the subject has been given. By using examples of historical texts and historical sources of information to make verb from nouns suffix names the structure and origin of +sAwas determined and it was concluded that this suffix +sA- which is meaning in considering a thing on their own and considering it between their own wishes is a suffix which makes verb from nouns. The historical development of this suffix by using examples of Kokturk Turkish, Old Uigur Turkish, Karahan Turkish, Khwarezm Turkish, Kipchak Turkish, Old Anatolian Turkish and Chagatai Turkish uses was determined and it was stated that suffix is a living suffix. Besides, the uses of +sA- was determined and some examples about it were given. Again the identified extended 12 types of +sA- suffix which makes verb from nouns were illustrated. After giving information about the structure, the origin and historical development of suffix conditional mood -sA-, the relationship with +sA- which make verb from noun and +sA- suffix were examined. And it is identified that these two suffixes different as origin and structure and they are confused to each other in historical period. After giving information about the structure, origin and historical development of +sI- suffix which makes verb from noun the relation with +sA- was determined and it was identified that these two suffixes are different in terms of function and meaning.

PDF

___

ARAT, R. Rahmeti,(1955) "Türkçede Kelime ve Eklerin Yapısı", (Nisan 1955, C: IV, S: 43, Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi). Ankara, s. 396-401.

ARAT, R. Rahmeti, (1965), Eski Türk Şiiri, Ankara.

ARGUN?AH, Mustafa- Gülden SAĞOL YÜKSEKKAYA - Özcan TABAKLAR (2011) Karahanlıca, Harezmce, Kıpçakça Dersleri, Kesit Yayınları, 2. Baskı, ?stanbul.

ATA, Aysu, (1997) Kıssasü'l- Enbiyâ I-II, TDK Yayınları, Ankara.

ATA, Aysu, (1998) Nehcü'l- Ferâdis I-II-III, TDK Yayınları, Ankara.

ATA, Aysu, (2002), Harezm-Altın Ordu Türkçesi, Simurg Yay., ?stanbul.

ATALAY, Besim, (1999) Divanü Lügati't-Türk Tercümesi I-II-III-IV, TDK Yayınları, Ankara.

ATALAY, Besim, (1941) Türk Dilinde Ekler ve Kökler Üzerine Bir Deneme, TDK Yay., Ankara.

BANG, W. (1916), Studien zur Vergleichenden Grammatik der Türksprachen I-II, SBAW, Berlin.

BANG, W. (1923) "Das negative Verbum der Türksprachen" SBAW, Phil.-hist. Kl. 1923, XVII. Berlin, s. 114-131.

BANGUOĞLU, Tahsin, (1941) "Türkçede Kelime Teşkili", DB I, ?stanbul.

BANGUOĞLU, Tahsin, (2000) Türkçenin Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, 6.Baskı, Ankara.

BROCKELMANN, C. (1954), Osttürkische Grammatik der İslamischen Litteratursprachen Mittelasiens, Leiden.

BULAK, ?ahap, (2011a) "Tarihî ve Çağdaş Türk Yazı Dillerinde Şart Kipi" SÜ Türkiyat Ara?tırmaları Dergisi Sayı: 30, Konya, s.71-98.

BULAK, ?ahap, (2011b) "-sA Ekinin İşlevleri", AÜ Türkiyat Ara?tırmaları Enstitüsü Dergisi Sayı: 46 Erzurum, s.25-38.

BURAN, Ahmet- ALKAYA, Ercan, (2009) Çağdaş Türk Lehçeleri, Akçağ Yayınları, 6. Baskı, Ankara.

CAFEROĞLU, Ahmet, (1973) "Türkçe Türetme Ekleri Üzerine Bir Çalışma", HSBBD V, 1, 47- 56. s.

CLAUSON, Sir Gerard (1972) An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkısh, Oxford.

DANKOFF, Robert- James KELLY (1982) Mahmud el- Kaşgari- Türk Şiveleri Lügati I, Harvard Üniversitesi Basımevi.

DEM?RCAN, Ömer,(1977) Türkiye Türkçesinde Kök- Ek Bileşmeleri, TDK Yay., Ankara.

DENY, Jean, (1941), Türk Dili Grameri (Osmanlı Lehçesi), Çev. Ali Ulvi Elöve, Maarif Matbaası, ?stanbul.

D?ZDAROĞLU, Hikmet,(1962) Türkçede Sözcük Yapma Yolları, TDK Yay., Ankara.

ECKMANN, Janos, (2009) Çağatayca El Kitabı, (Çev. Günay Karaağaç), Kesit Yayınları, 4. Baskı, ?stanbul.

ECKMANN, Janos, (1988), "Çağatayca", Tarihî Türk Şiveleri (Yay.: Mehmet Akalın), TKAE Yay., Ankara: 211-245 . ECKMANN, Janos, (1988), "Harezm Türkçesi", Tarihî Türk Şiveleri (Yay.: Mehmet Akalın), TKAE Yay., Ankara: 173-210.

ERASLAN, Kemal, (2000), "-sar/-ser İsim-fiil Ekinin Yapısı ve Fonksiyonları", Hasan Eren Armağanı, TDK Yay., Ankara, s. 92-127.

ERASLAN, Kemal, (1996) "+sı-/+si- (+su-/+sü-) İsimden Fiil Yapma Eki ile +sı-/+si- (+su-/+sü ) Fiilden Fiil Yapma Eki ve Genişletilmiş Şekilleri", TKA. (Prof. Dr. Zeynep Korkmaz'a Armağan) XXXII/1-2, 1994, Ankara, s.47-62.

ERC?LASUN, Ahmet B., (2007) Türk Lehçeleri Grameri, Akçağ Yayınları, Ankara.

ERC?LASUN, Ahmet B., (1995) "Kaşgarlı Mahmud'da -sa/-se- Eki", Türk Dili Dergisi, Sayı: 521 Ankara, s. 449-455.

ERG?N, Muharrem (1993), Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yayınları, 20. Baskı, ?stanbul.

GABAIN, A. von (2007), Eski Türkçenin Grameri, (Çev. Mehmet AKALIN) TDK Yayınları, 5. Baskı, Ankara.

GABAIN, A. von (1974), Alttürkische Grammatik, Wiesbaden.

GABAIN, A. von (1979), "Codex Cumanicus'un Dili" Tarihi Türk Şiveleri, (Çev. Mehmet AKALIN), Ankara.

GABAIN, A. von (1940), Die Natur des predikats in den Türksprachen, KCs. A. III/1 Wiesbaden.

GABAIN, A. von (1959), "Türkçede Fiil Birleşmeleri", TDAY Belleten, Ankara, s. 16-28.

GABAIN, A. von Türkische Turfan Texte VIII, Texte in Brahmischrift, Berlin Akademie.

GÜLSEV?N, Gürer, (1997) Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, TDK Yayınları, Ankara

HACIEM?NOĞLU, Necmettin, (1997) Harezm Türkçesi ve Grameri, Ankara.

HACIEM?NOĞLU, Necmettin, (2008) Karahanlı Türkçesi Grameri, TDK Yayınları 3. Baskı, Ankara.

HACIEM?NOĞLU, Necmettin, (1992) Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.

HAMILTON, James Russell, (1998) İyi ve Kötü Prens Öyküsü, (Çev. Vedat KÖKEN) TDK Yay., Ankara.

HAT?POĞLU, Vecihe,(1974) Türkçenin Ekleri, TDK Yay., Ankara.

KARAMANLIOĞLU, Ali Fehmi, (1994) Kıpçak Türkçesi Grameri, TDK Yay., Ankara. Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Grameri I -Fiil- Basit Çekim, TDK yayınları Ankara, 2006.

KAYA, Ceval, (1994) Uygurca Altun Yaruk, TDK Yay., Ankara.

KILIÇOĞLU, Vecihe (1954) " Şart Kipi", Türk Dili c. III sayı:29 Ankara, s. 254-258.

KOCASAVA?, Yıldız, "+sa- / +se- İsimden Fiil Yapma Eki ve ile -sa/-se Fiilden Fiil Yapma Eki ve Genişletilmiş Şekilleri Genişletilmiş Şekilleri", TDED, C. XXVIII, ?stanbul 1998, s. 419-434.

KORKMAZ, Zeynep, (2003) Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), TDK Yayınları Ankara.

KORKMAZ, Zeynep, (1995) "Köktürkçede İsimden Fiil Türeten Ekler ve Köken Yapıları üzerine", TDÜA I , TDK Yay., Ankara, s. 188-194.

KORKMAZ, Zeynep, (2000) Türkçe 'de Eklerin Kullanılış Şekilleri ve Ek Kalıplaşması Olayları, 4. Baskı, TDK Yay., Ankara, 92 s.

KORKMAZ, Zeynep, (1995), " -sa/ -se Dilek Kipi Eklerinde Bir Yapı Birliği Var mıdır?" TDÜA I. Cilt, TDK Yayınları, Ankara, s.163-165.

KÖSEAR?F, Fuat,(1945) "Ekler ve Takılar", TDAY-B, Seri: III, Sayı: 4 -5, Kasım 1945, TDK Yay., Ankara, s. 343-352.

MANSUROĞLU, M., (1960) "Türkiye Türkçesinde Söz Yapımı Üzerine Bazı Notlar", TDED, ?Ü Edebiyat Fak.Yay., ?stanbul, C. 10, S. 1-2, s. 5.

ÖNER, Mustafa, (1998) Bugünkü Kıpçak Türkçesi, TDK Yayınları, Ankara.

ÖZTÜRK, Rıdvan, (2010) Yeni Uygur Türkçesi Grameri, TDK Yayınları, Ankara.

ÖZYETG?N, A. Melek, (1996) Altınordu, Kırım ve Kazan Sahasına Ait Yarlık ve Bitiklerin Dil ve Üsl?p İncelemesi, TDK Yayınları, Ankara.

RAMSTEDT, G. J. (1946) Zum Türkishen Konditional, "FUF" XXIX/3, Helsinki.

RÄSÄNEN, Martti (1957) Materialien zur Morphologie der Türkischen Sprachen, Helsinki.

TA?KIRAN, Celal,(2001) "Türkçenin Ekleri", ÇTD, Dil Derneği Yay., Ankara, C.14, S. 163, s. 309.

TEK?N, Talat, (2010) Orhun Yazıtları, Türk Dil Kurumu Yayınları, 4.Baskı, Ankara.

TEK?N, Talat, (2000) Orhon Türkçesi Grameri, ?stanbul: Simurg Yay.

TEK?N, Talat, (1954) " -Isar Ekinin Türeyişi", Türk Dili III/32 Ankara, s. 453-455.

T?MURTA?, Faruk Kadri, (1994) Eski Türkiye Türkçesi XV. Yüzyıl Gramer - Metin - Sözlük, Enderun Kitabevi, ?stanbul.

ZÜLF?KAR, Hamza, (1991) Terim Sorunları ve Terim Yapma Yolları, TDK Yayınları, Ankara.