TÜRK EDEBİYATINDA MANZUM HİLYE TÜRÜ VE NECCARZÂDE RIZÂ’NIN HİLYE-İ HÂCE BAHÂÜDDÎN ŞÂH-I NAKŞİBEND’İ

Türkler, İslam ile tanışmalarından sonra İslamî kaynaklardan beslenen bir kültür ve sanat inşa etme yoluna gitmişlerdir. İslamiyetin, hayatın pek çok alanında hâkim olan etkisi, edebî hayatın şekillenmesinde de kendini göstermiş ve dinî konuların ele alındığı çok çeşitli edebî türün ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır. Bu edebî türlerden biri de Hz. Muhammed'in sûret ve sîretini konu edinen hilye türüdür. Başlangıçta Hz. Muhammed'in beşerî özelliklerini anlatan edebî türün adı olan hilye, daha sonra dört halife, İslam büyükleri ve tarîkat önderleri için de yazılan bir tür hüviyetini kazanmıştır. Osmanlı edebiyatında, Hz. Muhammed'in fiziki ve ruhî portresini ele alan hilye türünün manzum şekilleri on altıncı yüzyılda görülmeye başlanmış ve pek çok örnek ortaya konmuştur. Hz. Muhammed'i konu alan hilyeler yanında diğer peygamberler, dört halife ile din ve tarikat büyüklerinin hilyeleri ise on yedinci yüzyıldan itibaren yazılmaya başlanmıştır. Osmanlı sahasında rağbet gören bir edebî tür olan hilye, başlangıçta Hz. Muhammed'in özelliklerini konu almasıyla sınırlı olan muhtevasını genişleterek peygamberler, halifeler, din ve tarikat büyüklerini de içine alan bir türün adı olup varlığını yirminci yüzyıla kadar devam ettirmiştir. Bu çalışmanın ilk aşamasında sözü edilen türün Türk edebiyatındaki manzum örnekleri hakkında öz bilgi verilmeye çalışılacaktır. Sonraki aşamada ise, 18. Yüzyıl şâirlerinden Neccarzâde Rıza'nın, Nakşî tarîkatı kurucusu Şâh-ı Nakşibend için yazdığı Hilye-i Hâce Bahâüddin Şâh-ı Nakşibend adlı hilyesi tanıtılacaktır

TYPE IN TURKISH LITERATURE VERSE HILYE AND NECCARZÂDE RIZÂ’S HİLYE-İ HÂCE BAHÂÜDDÎN ŞÂH-I NAKŞİBEND

After meeting Islam, Turks had built their culture and art with İslamic essentials. Islam effected literature as well and it caused many kinds of letters which related with religion. One of those kinds is hilye which containing Hz. Muhammed’s appearance and personality. At first, hilye was reporting about only Hz. Muhammed’s human specialities. Then it became a type of literature that including four khalifs, great people of Islam and leaders of observances. In Ottoman literature, poetic styles of hilye genre that deals with Hz. Mohammed’s physical and spiritual portrait has emerged at the 16th century and many example works were created in this period. Besides hilyes focusing on Hz. Mohammed, creation of works that focus on other prophets, four caliphs and important religious figures have started at the 17th century. Hilye, a literary genre that was very significant in Ottoman Empire period, firstly dealt only with Hz. Mohammed’s features; but then the content was broadened and the genre continued to be used until 20th century with its content including prophets, caliphs and important religious figures. Firstly, there will be basic information about poetical examples of this kind in Turkish literation. In the next level, the story “Hilye-i Hâce Bahâüddin Şâh-ı Nakşibend” will be introduced which was written by Neccârzade Rıza for Şâh-ı Nakşibend.

PDF

___

AKKUġ, Mehmet, Abdullah Salâddîn-i Uşşâkî (Salâhî)’nin Hayatı ve Eserleri, MEB Yay., Ġstanbul 1998.

ARAS, Veli, “Hilye ve Hilyeler” , Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, IV, Ġstanbul 1981.

ARSLAN, Mustafa, “Güftî‟nin Hilye-i Haseneyn ve AĢere-i MübeĢĢere‟si”, Türkiyat Araştırmaları, Hâcettepe Üniversitesi Türkiyat AraĢtırmaları Enstitüsü., Yıl: 4, Sayı: 7, Güz 2007, Ankara.

Bursalı Mehmed Tâhir Bey, Osmanlı Müellifleri, (Haz. A. Fikri Yavuz-Ġsmail Özen), Cilt: 1, Meral Yay., Ġstanbul, tarihsiz.

Büyük Türk Klasikleri, “Neccar-zade ġeyh Rıza”, Ötüken Yay., Cilt VIII. Ġstanbul 1988.

CANIM, Rıdvan, Başlangıçtan Günümüze Edirne Şâirleri, Akçağ Yay., Ankara 1995.

CEYHAN, Adem, “Dört Seçkin Dost‟un Portresi: Cevrî Ġbrahîm Çelebi‟nin Hilye-i Çihâr-yâr-ı Güzîn‟i”, Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2006/1 Bahar Sayısı.

CUNBUR, Müjgan, “ġemâil-i ġerîfe ve Hilye-i Nebeviler”, Diyanet Dergisi Özel Sayı, Ankara 1970.

ÇELEBĠOĞLU, Amil, Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları, MEB Yayınları, Ġstanbul 1998.

DAĞLAR, Abdülkadir, “NakĢî Mustafa Dede ile Bursalı Ali Rızâ‟nın Hilye-i Mevlânâlarını Mukâyese Denemesi”, Türkiyat Araştırmaları Cilt 25, 2009.

DEVELLĠOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, Aydın Kitabevi Ġstanbul 2003.

ERDOĞAN, Mehtap, “Hâkim Mehmed Efendi‟nin Manzum Hilyesi”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XI/1, Sivas 2007.

ERDOĞAN, Mehtap, “Müellifi Belli Olmayan Mensur-Manzum Bir Hilye” Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XII/1, 2008.

ERDOĞAN, Mustafa, “Lütfî Mehmed Dede ve Hilye-i Mevlânâ Adlı Eserine Göre Mevlânâ‟nın Özellikleri”, Erdem, Cilt: 17, Sayı: 50 (Doğumunun 800. Yılında Mevlânâ Özel Sayısı), Ankara 2008.

ERKAL, Abdülkadir, “Türk Edebiyatında Hilye ve Cevrî‟nin „Hilye-i Çâr Yâr-ı Güzîn‟i”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı: 12, Erzurum 1999.

GÖRE, Zehra, “Lutfî Muhammed Efendi‟nin „Hilye-i Hazret-i Mevlânâ‟sı”, Erdem, Cilt: 17, Sayı: 50 (Doğumunun 800. Yılında Mevlânâ Özel Sayısı), Ankara 2008.

GÜNGÖR, Zülfikar, “Türk Edebiyatında Hilye-i Nebevi Türünün DoğuĢu ve GeliĢimi”, Tavavvuf İlmi ve Akademik Araştırmalar Dergisi, Yıl:4 Sayı10, Ocak-Haziran 2003.

GÜNGÖR, Zülfikâr, Türk Edebiyatında Türkçe Manzum Hilye-i Nebevįler ve Nesimi Mehmed’in Gülistan-ı Şemâli, YayımlanmamıĢ Doktora Tezi, Ankara 2000. Hüseyin Kâzım Kadri; Türk Lügati, I-III, Ġstanbul 1928.

ĠġLĠ, Emin Nedret-DAĞLI, Yücel, Yapı Kredi Sermet Çifter Araştırma Kütüphanesi Yazmalar Katalogu, Yapı Kredi Yay., Ġstanbul 2001.

KAPLAN, Mahmut, “NeĢâtî‟nin Hilye-i Enbiyâsı”, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 2, Sayı: 2, Van, 1991.

KARAHAN, Abdülkadir, Hâkânî Mehmed Bey’in Hilye-i Şerife’si, Ġstanbul 1992.

KARATAY, Fehmi Edhem, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Katalogu - I, Topkapı Sarayı Müzesi Yay., Ġstanbul 1961.

KAYA, Bayram Ali, XVII. Yüzyıl Divan Şâirlerinden Neşâtî: Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri ve Hilye-i Enbiyâ’sının Tenkidli Metni, YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi SBE, Edirne 1991.

KAYA, Nevzat, “Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi”, DİA, Cilt: 24, Ġstanbul 2001.

KÜLEKÇĠ, Numan, “Edebiyatımızda Hilye ve Hilye-i Hâkânî”, İslâmî Kültür, Sanat ve Edebiyat Dergisi, Ġstanbul 1989.

Mehmed Süreyya, Sicilli Osmânî, II, Ġstanbul 1308-1311.

Muallim Nâci; Osmanlı Şârleri (Haz: Yrd. Dr. Cemâl Kurnaz), Kültür Bakanlığı Yay.: 684, Ankara 1986.

Nurî Osman Hanyevî, Girit Şâirleri (Tezkire-i Şu’arâ-yı Cezîre-i Girid), (Haz.: Orhan Kurtoğlu), Akçağ Yay., Ankara, 2006.

Ömer Nüzhet, Menkıbetü’l-evliyâiyye fî ahvâli’r-Rızâiyye, Matba‟a-i Âmire, Ġstanbul 1273/1858.

ÖZDEMĠR, Mehmet, Neccarzâde Rıza Divanı’nın Edisyon Kritiği, Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi) Afyon 1999.

ÖZKAT, Mustafa, Münîrî (öl. 1521?)’nin Manzum Siyer-i Nebî’si Cilt: IV-V (İnceleme-Metin) YayımlanmamıĢ Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ġstanbul 2011.

PALA, Ġskender, Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Ankara 1989.

PALA, Ġskender, Hilye-i Saadet, Ankara 1991.

PEKOLCAY, Necla, İslami Türk Edebiyatı, I, III, Ġstanbul 1967-1968.

POYRAZ, Yakup, “Hâkim Seyyid Mehmed Efendi’nin ‘Nazire-i Hilye-i Hâkanî’ Adlı Eseri”, Turkish Studies/Türkoloji Araştırmaları, Vol. 2/3, Summer 2007.

SARICI, Emine, Ârif Süleyman - Hayatı, Eserleri ve Hilye-i Nebeviyye’si (Edisyon Kritik), YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ġlâhiyat Anabilim Dalı, Ġslam Tarihi ve Sanatları Bilim Dalı, Ġstanbul, 2001.

ġemseddin Sâmi, Kâmûs-ı Türkî, Alfa Yay., Ġstanbul 1998.

ġENER, Ġbrahim, “NeĢâtî‟nin Hilye-i Enbiyâsı”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 1, Ġzmir, 1983.

ġIRA, Hüseyin, Rusçuklu Ali Fethi Efendi / Hayatı, Eserleri ve Hilyesi, YayımlanmamıĢ YLT., Marmara Üniversitesi SBE.,Ġlâhiyat ABD., Ġslâm Tarihi ve Sanatları BD., Ġstanbul, 2008.

ġIRA, Sahibe, Bosnalı Teberdâr Mustafa Efendi ve Ona İzâfe Olunan Mecmuadaki Eserler, YayımlanmamıĢ YLT., Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ġlahiyat Anabilim Dalı, Ġslam Tarihi ve Sanatları Bilim Dalı., Ġstanbul, 2008, Sayı: 12, Erzurum 1999.

TOSUN, Necdet, Bahâeddîn Nakşibend: Hayatı, Görüşleri, Tarįkatı, Ġnsan Yay., Ġstanbul 2002.

UÇMAN, Abdullah, “Neccârzâde ġeyh Rızâ”, Sahabeden Günümüze Allah Dostları, ġule Yay., Ġstanbul 1995.

UZUN, Mustafa, “Ârif Süleyman”, DİA, Cilt: 3, Ġstanbul, 1991.

UZUN, Mustafa, “Fevzî Efendi, Kâtib”, DİA, Cilt: 12, Ġstanbul, 1995.

ÜZER, Fatma Hilal, Türk İslam Edebiyatında Evliya Hilyeleri, YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ġlahiyat Analim Dalı, Ġslam Tarihi ve Sanatları Bilim Dalı, Ġstanbul 2002.

VASSAF, Hüseyin, Sefîne-i Evliyâ-yı Ebrâr Şerh-i Esmâr-ı Esrâr, Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma BağıĢlar, nr. 2306, Cilt II.

YAKAR, Halil Ġbrahim, “Polonya Kütüphanelerinde Bulunan Türkçe El Yazmaları”, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 8 (1), Gaziantep, 2009.

YARDIM, Ali, “Hilye-i Saadet: Peygamber Efendimizin YaradılıĢ Güzellikleri”, Kubbealtı Mecmuası, Ġstanbul 1978.

YAZAR, Sadık, “Seyyid ġerîfî Mehmed Efendi ve Hilyesi” Turkish Studies, Volume 2/4 Fall 2007.