Temsiliyet ve Teslimiyet Aksında: Üsküdar Selimiye ve Yıldız Hamidiye Camilerinde Taçkapı-Mihrap İlişkisi

Sultan 3. Selim (1789-1807) tarafından inşa ettirilen Üsküdar Selimiye Camisi ve Sultan 2. Abdülhamid’in (1876-1909) inşa ettirdiği Yıldız Hamidiye Camisi’nin taçkapı ve mihraplarının plan, malzeme-teknik ve süsleme kompozisyonlarının birbiriyle ilişkisi ile bunların oluşumunda rol alan yaptıran/patron, mimar/sanatçı ve sanat akımları vb. özelikler çalışmamızın konusunu oluşturmaktadır. Ayrıca, taçkapı ve mihrabın dini ve ideolojik sembolizmleri ile patron ve sanatçının, yapının içi ile dışı arasındaki uyumu ne derece gözettikleri hakkında da görüşler sunulmuştur. Osmanlı sanatı içinde taçkapı ve mihrap, kurgusal özellikleriyle ait oldukları yapıların inşa tarihleri, işlevleri, üslup özellikleri ile sanatçı ve banilerin kimlikleri hatta ruh, inanç ve düşünce dünyası hakkında verileri bünyesinde barındıracak kadar önemli iki yapı elemanıdır. Bu bakımdan ikisinin aynı eksende ele alınması Osmanlı sanat tarihçiliği için bir ilk olma özelliği taşımaktadır. Osmanlı dini mimarisini şekillendiren en önemli fiziksel ve simgesel unsurlardan biri olan mihrap ile gerek sivil gerekse dini mimaride yöneticinin ve monarşik yapının mimari aracılığıyla dışa vurumu olan taçkapının Osmanlı sanatı ve mimarisi içindeki etkileşimlerinin önemi üzerinde de durulmuştur. Modernleşme dönemi Osmanlı mimarisi, Batılı barok, rokoko, ampir ve Doğu-Batı sentezli seçmeci sanat akımlarının ilk elden yani yönetici tabakanın patronluğunda dönemin siyasi, ideolojik ve ekonomik çalkantıları içerisinde şekillenmiştir. Dolayısıyla bu döneme taçkapı-mihrap ekseninden bakabilmek, bize mimarideki tüm bu değişim ve hareketliliği nesnel veriler ışığında görebilmemizi sağlayacaktır.

On the Axis of Representation and Surrender: The Relation Between the Portal and Mihrab in Usküdar Selimiye and Yıldız Hamidiye Mosques

The relationship between the plan, material-technique and ornamental compositions of the portal and mihrabs of Usküdar Selimiye Mosque built by Sultan Selim III (1789-1807) and Yıldız Hamidiye Mosque built by Sultan Abdulhamid II (1876-1909) and builder/boss, architect/artist and art movements etc. that took part in their formation form the subject of our study. In addition, opinions presented about the religious and ideological symbolism of the portal and the mihrab, and what extent the patron and the artist observe the harmony between the interior and exterior of the building. In Ottoman art, the portal and the mihrab are two building elements that are important enough to contain data about the construction dates, functions, stylistic features of the buildings they belong to, the identities of artists and patrons, and even the spirit, belief and world of thought. In this respect, considering the two on the same axis is also a first for Ottoman art historiography. The importance of the interaction of the mihrab, which is one of the most important physical and symbolic elements shaping the Ottoman religious architecture, and the portal, which is the expression of the ruler and monarchical structure through architecture in both civil and religious architecture, in Ottoman art and architecture was also be emphasized. The Ottoman architecture of the modernization period was shaped within the political, ideological and economic turmoil of the period firsthand, that is, under the patronage of the ruling class, of the elective art movements with east-west synthesis. Therefore, looking at this period from the portal-mihrab axis will enable us to see all this change and mobility in architecture in the light of objective data.

PDF

___

Arpaguş, K., H. (2002).“Kelime-i Tevhid”, TDV İslam Ansiklopedisi, (25), 214-215.
Arseven, C. E. (1998). "Taçkapı", Sanat Ansiklopedisi, (4), 1895.
Bakırer, Ö. (1976). Onuç ve ondördüncü yüzyıllarda Anadolu mihrapları. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Batur, S. (1988). "Bir geç Osmanlı yapısı Üsküdar Selimiye Camisi". Ord. Prof. İsmail Hakkı Uzunçarşılı'ya Armağan, 375-396. Türk Tarih Kurumu Basımevi
Batur, S. (1994). "Yıldız Camii". Dünden bugüne İstanbul ansiklopedisi 7, 514-515.
Beydilli, K. (1995). III. Selim. Türk-Osmanlı diplomatiği semineri 30-31 Mayıs 1994, 75-89. Edebiyat Fakültesi Basımevi.
Bozkurt, T. (2015). "İslam mimarisinde mihrap sembolizmi". A. Doğanay (Eds), Prof. Dr. Selçuk Mülayim Armağanı, 185-205. Lale Yaıncılık.
Bozkurt, T. (2007). Osmanlı selatin cami mihrapları [Yayımlanmamış doktora tezi]. Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Can, S. (2014). Yıldız Hamidiye Camii'nin inşası ve mimarına ilişkin yeni bilgiler. B. Tanman (Eds.), Nurhan Atasoy'a Armağan, 59-66. Lale Yayıncılık.
Cezar, M. (1995). Sanatta batıya açılış ve Osman Hamdi. Erol Kerim Aksoy Vakfı Yayınları.
Çakmak, Ş. (1999). Erken Osmanlı dönemi mimarisinde taçkapılar (1300-1500) [Yayımlanmamış doktora tezi]. Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Çaycı, A. (2017). İslam mimarisinde anlam ve sembol. Palet Yayınları.
Çoruhlu, Y. (1993). Batılılaşma dönemi İstanbul cami mimarisinde taçkapılar. Türk Dünyası Araştırmaları (85), 198-213.
Deringil, S. (2007). İktidarın sembolleri ve ideoloji II. Abdülhamid dönemi (1876-1909). (G. Çağalı Güven, Çev.) YKY.
Deringil, S. (2019). Simgeden millete. İletişim Yayınları.
Doğanay, A. (2006). Sanat ve klasik-Türk yapı detaylarının klasik dili. Klasik Yayınları.
Duymaz, Ş. (2003).II. Abdülhamid dönemi imar faliyetleri (Türkiye örnekleri) [Yayımlanmamış doktora tezi]. Süleyman Demirel Üniverisitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Ekmekçi, M. (2020). XVIII. yüzyıl İstanbul yapılarında taçkapılar [Yayımlanmamış doktora tezi]. Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Ersoy, A. (2010). Aykırı binanın saklı kalfası: Hamidiye Camisi ve Nikolaos Tzelepis (Celepis). H Kuruyazıcı, & E. Şarlak (Haz.). Batılılaşan İstanbu'un rum mimarları, 104-114 ZoğrafyonLisesi Mezunları Derneği Yayınları.
Grabar, O. (2018). İslam sanatının oluşumu.Alfa Yayınları.
Akçıl H., N. Ç. (2018). Mimar Sinan Camilerinde Sembolizm. Kitabevi Yayınları.
Hasol, D. (1975). Ansiklopedik mimarlık sözlüğü. Yapı-Endüstri Merkezi Yayınları
Karademir, M. (2014). Mimar Sinan dönemi yapılarında taçkapılar [Yayımlanmamış doktora tezi]. Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Konyalı, İ. H. (1976). Abideleri ve kitabeleri ile Üsküdar tarihiCilt I, Türkiye Yeşilay Cemiyeti Yayınları.
Kuban, D. (1954). Türk barok mimarisi hakkında bir deneme. Pulhan Matbaası.
Necipoğlu, G. (2013). Sinan çağı Osmanlı İmparatorluğu'nda mimari kültür. İstanbul Bilgi Üniveristesi Yayınları. Ödekan, A. (1993). "Taçkapı". TDV İslam ansiklopedisi. (8), 115.
Öz, T. (1962). İstanbul camileri (1). TTK Basımevi.
Raif, M. (1996). Mir'at-ı İstanbul (2). Çelik Gülersoy Vakfı Yayınları.
Ramazanoğlu, G. (2003). Osmanlı yenileşme hareketleri içerisinde Selimiye Kışlası ve yerleşim alanı [Yayımlanmamış doktora tezi]. Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü.
Sözen, M., & Tanyeli, U. (1996). "Taçkapı" Sanat kavram ve terimleri sözlüğü. 228. Remzi Kitabevi. Titus, B. (2013). İslam sanatı dil ve anlam. (Çev. T. Koç)
Top, M. (1997). Erken dönem Osmanlı mihrapları (XIV-XV.Yüzyıl) [Yayımlanmamış doktora tezi].
Van Yüzüncü Yıl Üniveristesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Uğurlu, A. H. (2012). III. Selim'in İstanbul'u: siyasi ve askeri dönüşümler ışığında imar faaliyetleri [Yayımlanmamış doktora tezi]. İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü.
Uğurlu, A. H. (2016). İstanbul halkının günlük hayatında selatin camilerinin yeri: avlular üzerinden bir okuma. H. Aynur, & A. H. Uğurlu (Haz.). Ekrem Hakkı Ayverdi hatırasına Osmanlı mimarlık kültürü, 257-273.
Uzunçarşılı, İ. H. (1938). Selim III'ün Fransız Kralı Louis XVI ile muharebeleri. Belleten (5/6), 191-246.
Ünal, H. R. (1982). Osmanlı öncesi Anadolu-Türk mimarisinde taçapılar:Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
Yücel, S. (1998). Yıldız Hamidiye Camisi [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü.
www.sozluk.gov.tr erişim tarihi: 25.02. 2022
https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/%C3%82l-i%20%C4%B0mr%C3%A2n-suresi/330/37-ayettefsiri erişim tarihi: 01.03. 2022
https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Bakara-suresi/156/149-150-ayet-tefsiri erişim tarihi: 01.03. 2022
https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Nis%C3%A2-suresi/596/103-ayet-tefsiri erişim tarihi: 01.03. 2022