Bilal DEDEYEV, Tofiq NECEFLİ, Ramazan USLU

OSMANLI İMPARATORLUĞUNDA BAŞ MİMARLIĞA KADAR YÜKSELEN TEBRİZLİ MİMAR ALİ'NİN HAYATI VE ESERLERİ

Asıl adı Alâeddin Ali Bey b. Abdülkerim olan Tebrizli Mimar Ali, Osmanlı Devleti'nde daha fazla, Acem Ali, Esir Ali ismiyle tanınmıştır. 1514 Çaldıran zaferinden sonra Tebriz'e giren Sultan Selim (15121520), Amasya dönüşünde üç bin civarı Azerbaycanlı ilim ve sanat erbabını Osmanlı Devleti'ne getirdiği bilinmektedir. Safevi Devleti'nde "ustatların nazırı" olan Acem Ali de, bu kafilenin içinde 12 Nisan 1515 yılında Amasya'dan İstanbul'a gönderilmiş ve Sultan Selim tarafından kendisine 1519. yılda Baş mimarlık görevi verilmiştir. Acem Ali, Osmanlı mimarisine klâsik Osmanlı mimarîsi ile İran üslûbunu birleştirerek, Osmanlı Devleti'nde bu zamana kadar iki camiide az kullanılan "toplu plân" mimari üsulunu tam olarak uygulamıştır. Aynı yöntem, daha sonra Mimar Sinan tarafından daha da geliştirilerek kullanılmıştır. Bu sebepten olsa gerek, Acem Ali'nin inşa ettiği Gebze'deki Çoban Mustafa Paşa Camii ile İstanbul Sultanahmet'teki İbrahim Paşa Sarayı gibi Mimar Sinan tarafından tamir ve tâdil edilmesinden sonra, ona mal edilmesine yol açmıştır. Acem Ali, İstanbul Sultan Selim Camii ile Şehremini'de kendi parasıyla Mimar Acem Camii'ni yapmıştır. Bundan başka, üslûp ve mimarî özelliği Acem Ali'ye ait olup, kitâbesi bulunmayan birçok yapıt bilinmektedir. Bu durumda olan başlıca eserler ise, Saray Bosna'da Gazi Hüsrev Bey Külliyesi, Sofya'da Kadı Seyfeddin, Manisa'da Sultan, Trabzon'da Hatuniye, Konya'da Sultan Selim, Çorlu'da Süleymaniye, Tekirdağ'a bağlı Saray'da Ayas Paşa, İstanbul Fatih'te Bali Paşa, Eyüp'te Cezerî Kasım, Sütlüce ve Silivri'de Pîrî Mehmed Paşa camileri ile Topkapı Sarayı'nda Bâbü's-Selam'dır. Osmanlı Devleti'nde Sultan Selim ve Kanunî Sultan Süleyman dönemlerinde yaklaşık iyirmi sene başmimarlık görevini yapmış olan Tebrizli Acem Ali, 1539 yılının yazında vefat etmiş ve kendisinden sonra bu göreve Mimar Sinan getirilmiştir

LIFE AND WORKS OF TEBRİZLİ ALİ HONORED AS THE CHIEF ARCHITECT AT OTTOMAN EMPIR

Altough his name is Alâeddin Ali Bey b. Abdülkerim, he has known as Acem Ali or Esir Ali in Ottoman Empire. After the victory of Çaldıran war (1514), Sultan Selim brought nearly 3.000 artist to his empire from the Tabriz city that conquered by ottoman forces. Acem Ali ,known as the ‘Master of Masters’ in the state of Safavid, was one of the artists brought to empire. He has been sent to İstanbul from Amasya in 12 Nisan 1515 by Sultan Selim and was promoted as the chief of architects in 1519. Acem Ali, by combining classic Ottoman architecture and Persian architecture managed to built works named as "public plan" that was widely used (only used in some parts of two mosques before). Same method has been enhanced and used by Mimar Sinan .For this reason, Mustafa Pasha Mosque in Gebze ,Çoban Ibrahim Pasha Palace in Sultanahmet in Istanbul, supposed to be built by Mimar Sinan despite only repaired and modificated.structures without inscriptions are supposed to belong Acem Ali with their stylistic and architectural properties. Some major works which are known as stated; Gazi Hüsrev Bey Complex in Sarajevo, Seyfeddin Kadi in Sofia, Sultan in Manisa, Hatuniye in Trabzon, Sultan Selim in Konya, Süleymaniye Ayas Paşa in Çorlu,Tekirdağ, Bali Paşa in Fatih,Istanbul, Cezeri Kasımin Eyüp , Piri Mehmed Paşa mosques in Silivri and Sütlüce and Bâbü's-Selam in the Topkapi Palace

PDF

___

Ali b. Abdullah (Acem, Esir)", Osmanlı Araştırmaları, http://www.os ar.com/ modules. php? name =Encyclopedia&op=content&tid=501382 (17.04.2014).
ALTAN, K.(1933). "Esir Ali", Arkitekt, Sayı 6, İstanbul, p. 81.
ARSLAN, Ali (1999). "Osmanlılarda Coğrafi term olarak "Acem" Kelimesinin Manası ve Osmanlı-Türkistan bağlantısındaki Önemi (XV-XVIII Yüzyıllar)", A.Ü. Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayı: 8, Ankara, pp. 83-87.
ARSLAN, Hüseyin (2001). 16.yy. Osmanlı Toplumunda Yönetim, Nüfus, İskan, Göç ve Sürgün, İstanbul.
ASLANAPA, Oktay (1980). "Sinan", İslam Ansiklopedisi (İA), C. 10, İstanbul, pp. 655-661.
AŞKAR, Mustafa, "Bir Türk Tarikatı Olarak Halvetiyyenin Tarihi Gelişimi ve Halvetiyye Silsilesinin Tahlili", Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 39, Sayı-1, pp. 535-563.
"Ayas Paşa", Küçük Türk İslam Ansiklopedisi, s. 3, İstanbul, 1980, p. 241.
AYVANSARAYİ, Hüseyin Efendi, Ali Satı Efendi (h.1281/m.1865). Hadikatü’l Cevami, C. I, İstanbul.
Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti, dörd cilddə, Əliheydər Orucovun redaktəsi ilə, II cild, Bakı: 2006. BAYSUN, M. Cavid, "Cemali", İA, C. III, İstanbul, pp. 85-88.
BENİAN, Esin (2011). "Mimar Sinan ve Osmanlı Cami Mimarisinin Gelişmesindeki Rolü", Bilim ve Teknik, Ocak 2011, pp. 40-47.ÇAĞLITÜTÜNCİGİL, Ersel (2008). "Küzey Azerbaycandaki Türk Dönemi Yapılarında Bulunan Usta Kitabeleri Üzerine Bazı Düşünceler/Some Thoughts Abaut Craftsman İnscriptions Present at the Turkish Era Buildings in Nothern Azerbaijan", TURKISH STUDIES - International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-, ISSN: 1308-2140, Volume 3/7, 2008, www.turkishstudies.net, DOI Number : http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.497, p. 210-219.
DEDEYEV, Bilal (2009). "15 -16. Yüzyıllar Osmanlı - Azerbaycan İlişkileri Bağlamında Osmanlı Devleti ve Halvetiye Tarikatı", Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt: 6, Sayı-1, Ankara, pp. 91-106.
DEVELLİOĞLU, Ferit (2004). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lüğat, Ankara.
DÜNDAR, Abdulkadir (2002). "XVI. Yüzyıl Bazı Osmanlı Mimarları", AÜİFD, Cilt XLIII (2002), Sayı 1, pp. 231-262.
ERDENEN, Orhan, "Osmanlı devri mimarları, Yardımcıları ve Teşkilatları", pp. 15-18. http://dergi.mo.org.tr/dergiler/4/325/4636.pdf.(25.04.2014).
ERTUĞRUL, Özkan (1988). "Acem Ali", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (TDİA), C. I, İstanbul, p. 322.
ERTURGUT, Ramazan, SOYŞEKERCİ, Serhat (2010). "Yavuz Sultan Selim'ın Dönüştürücü Liderlik Davranışları Hakkında Bir İnceleme/The Examination on Transformational Leadership Behaviours About Ottoman Yavuz Sultan Selim", TURKISH STUDIES - International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-, ISSN: 1308-2140, Volume 5/2 Spring 2010, www.turkishstudies.net, DOI Number : http://dx.doi.org/ 10.7827/TurkishStudies.1307, p. 964-985.
HERSEK, Can M. (1990). "Osmanlı İmparatorluğunda Mimarlar ve Yapı Esnafı", İslami Araştırmalar, Cilt: 4, Sayı: 1, Ocak 1990, pp. 42-48.
JAHN, Karl (1979-1980). “Tebriz Doğu ile Batı Arasında Bir Ortaçağ Kültür Merkezi”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fak. Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 13, Sayı: 24, Ankara: pp. 59-68.
KABACIK, Mehmet (2013). "XVI. yüzyılda Halep'te Fiyatlar ve Kıymeti/The Prices and Valuation in XVI. Century Aleppo", TURKISH STUDIES -International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-, ISSN: 1308-2140, Volume 8/7, 2013, www.turkishstudies.net, DOI Number : http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.5295, p. 237-268.
KARAİSMAİLOĞLU, Adnan (1988). "Acem", Türkiye Diyanet İşleri Vakfı (DİA), C. I, İstanbul, p. 321.
KUMBARACILAR, İzzet (1937). "Türk Mimarları", Arkitekt, Sayı 2, İstanbul, pp. 59-60.
KUNTER, Halim Baki (1960). "Mimar Ali Beyin bilinmeyen iki vakfiyyesi", V. Türk Tarih Kongresi, Ankara 12-17 Nisan-1956, Ankara, pp. 438-442.
KÜÇÜKDAĞ, Yusuf (1999). “Osmanlı Devleti’nin Şah İsmail’in Anadolu’yu Şiîleştirme Çalışmalarını Engellemeye Yönelik Önlemleri”, Osmanlı, C. I, Ankara, pp. 269-281.
KÜÇÜKDAĞ, Yusuf (2002). “Osmanlı Devleti’nin Şah İsmail’in Şiî Propagandalarına Halvetîye ile Karşı Koyma Politikası”, XIII. Türk Tarihi Kongresi, 4-8 Eim 1999 Ankara, pp. 435- 444.