320154

MURÂBITLAR DEVLETİ HÜKÜMDARI ALİ B. YÛSUF B. TAŞFÎN ZAMANINDA DEVRİN NÜFUZLU FAKİHLERİNİN FETVASI İLE İHYÂU ‘ULÛMİ'D-DÎN‘İN YAKILMASI

448 (1056) senesinde Kuzey Afrika’da kurulan Murâbıtlar Devleti, 483 (1090) yılından itibaren Endülüs bölgesine de hâkim olmuş, 541’e (1147) kadar varlığını sürdürmüştür. Dînî gayelerle kurulan Murâbıtlar Devleti’nde, kuruluşundan itibaren fakihler gerek devlet yöneticileri gerek toplum nezdinde önemli bir konuma sahip olmuşlardır. Murâbıtlar Devleti hükümdarlarından Ali b. Yûsuf b. Taşfîn (v. 537/1143) zamanında, fakihlerin nüfuzu daha da artmıştır. Kaynakların naklettiğine göre bu hükümdar, fakihlerin görüşlerini esas alma hususunda büyük özen göstermiş, yönetiminde onlara danışmayı itiyat haline getirmiştir. Ali b. Yûsuf b. Taşfîn üzerinde en müessir fakihlerden biri, devrin mâlikî fukahasından Kādılcemâa Ebû Abdullah b. Hamdîn’dir (v. 508/1114). İbn Hamdîn, diğer fakihlerle birlikte, bu dönemde Mağrip ve Endülüs bölgesine ulaşmış olan Gazzâlî’nin İhyâu ‘ulûmi'd-dîn isimli kitabını, ihtivâ ettiği tasavvufî ve felsefî görüşler sebebiyle, selef akîdesine aykırı addetmiş ve bu eserin yakılmasına karar vermiştir. Bu fetva, Ali b. Yûsuf b. Taşfîn döneminde uygulanmış, onun oğlu Taşfîn b. Ali b. Yûsuf zamanında da ilgili hususla alakalı takibatlar sürdürülmüştür. İhyâu ‘ulûmi’d-dîn’in yakılma hadisesi son dönemlerde de tartışılmıştır. Bu çalışmada, gerek İbn Hamdîn ve ona yakın tarihlerde yaşamış Endülüslü mâlikî âlimlerden, gerekse son dönemlerde bu konuda fikir beyan etmiş araştırmacılardan, hadisenin daha iyi anlaşılabilmesine ışık tutacak mahiyette görüşler nakledilmiş ve konu tafsilatlı olarak ele alınmıştır.

IN THE TERM OF ALI B. YUSUF B. TAŞFIN THE EVENT OF BURNING IHYAU ULUMIDDIN WITH FETVAS OF SOME IMPORTANT FAKIHS IN THAT TIME

The Murabıts State that was founded in North Africa in 448 (1056) conquered even Endülüs area from the beginning of 443 (1090) and remained there until 541 (1147). From the beginning of the Murabıts State, which was founded for the aims of religion, fakihs played a very important role both among governors and the society. The influence of fakihs in the term of Ali b. Yusuf b. Taşnîf (537/1143), who was one of the emperors of the Murabıts State, increased. According to the sources, this emperor attached much importance to the opinions of fakihs, and he used to take their opinions in his term. One of the most effective fakihs over Ali b. Yûsuf b. Taşfîn was Kādılcemâa Ebû Abdullah b. Hamdîn (508/1114) who was one of the famous Maliki fakihs in that term. In this term, Ibni Hamdin with the other fakihs accepted İhyâu Ulûm’id-Dîn book that spread its effects to Maghrib and Andalusia to be against the Selefi beliefs; then they gave fetva about burning this book because of its philosophical and mystical content. This fetva was applied in the term of Ali b. Yûsuf b. Taşfîn, even in the term of his son Taşfîn b. Ali b. Yûsuf many prosecutions continued. The event of burning İhyâu Ulûm’id-Dîn book has been discussed even in recent periods. In this study, some opinions of both Ibn Hamdin and some Andalusian Maliki intellectuals who lived in the same period and some researchers who lived in the modern period were analyzed in detail.

PDF

___

Alkan, Ercan, İbn Arabî’nin Hal’u’n-na’leyn Şerhi: Tahkik ve Değerlendirme, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı Tasavvuf Bilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2014.
Anan, Muhammed Abdullah, (1411/1990), Devletü’l-İslâm fi’l-Endelüs, Asru’l-Murâbıtîn ve’l- Muvahhidîn, el-Kısmu’l–evvel, Asru’l-Murâbıtîn, 2. Basım, Kahire: Mektebetü’l-Hancî.
Azamat, Nihat, “İbnü’l-Ârif”, (1999), TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul, Cilt. XX, s. 522-523.
Baltacı, Ahmet, (1999), “İbnü’l-Arabî, Ebû Bekr”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul, Cilt. XX, s. 488-491.
Bardakçı, Mehmet Necmeddin, (2009), “İbnü’l-Arabî öncesi Endülüs’te Tasavvuf”, Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, Sayı. 23, s. 325-355.
Bozkurt, Birgül, (2017), “Endülüs’te Gazzâlî Algısı”, Beytülhikme Felsefe Dergisi, Sayı. 13, s. 245- 309.
Çağrıcı, Mustafa, (1996), “Gazzâlî”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul, Cilt. XIII, s. 489-505.
Çağrıcı, Mustafa, (2000), “İhyâü ulûmi’d-dîn”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul, Cilt. XX, s. 10- 13.
Ebâ’l-hayl, Muhammed b. İbrâhîm b. Sâlih el-Huseyn, (1419), Cuhûdu ‘ulemâi’l-Endelüs fî’s-Sirâ‘ mea’n-nasârâ hilâle ‘asri’l-Murâbıtîn ve’l-Muvahhidîn, Dâru esdâi’l-Müctema li’n-neşr ve’t-tevzî.
Fâyed, Abdülvehhâb Abdülvehhâb, (1393/1973), Menhecu İbni Atiyye fî Tefsîri’l-Kur’ani’l-Kerîm, Kahire: el-Hey’etü’l-âmme li-şuûni’l-metâbi’l-âmme.
Fierro, M., (trc: Ceyhan, Semih), (2014), “Endülüs’te Tasavvufa Muhalefet”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 18 (2), 327-359.
Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed el-Gazzâlî et-Tûsî, [t.y.], İhyâu ‘ulûmi’d-dîn, Beyrût: Dâru’l-ma‘rife.
Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed el-Gazzâlî et-Tûsî, [t.y.], el-Münkız mine’d-dalâl, (Tahkik: Abdülhâlim Mahmûd), Mısır: Dârü’l-kütübi’l-hadîse.
Hasan Ali Hasan, (1980) el-Hadâratu’l-İslâmiyye fi’l-Mağrib ve’l-Endelüs Asru’l-Murâbıtîn ve’l- Muvahhidîn, Mısır: Mektebetü’l-Hancî.
el-Hulelü’l-mevşiyye fî zikri’l-ahbâri’l-Merrâküşiyye li-müellifin Endelüsiyyin min ehli’l-karni’s- sâmin el-hicrî, (Tahkik: Süheyl Zekkâr-Abdülkadir Zimâme), (1399/1979), Rabat: Dâru’r- reşâd el-hadîse.
Huseyn Munis, (1420/2000), Nusûs siyâsiyye ‘an fetrati’l-intikal mine’l-Murâbıtîn ile’l-Muvahhidîn, Mektebetü’s-sekâfeti’d-dîniyye.
İbn Beşküvâl, Ebu’l-Kasım Halef b. Abdilmelik b. Beşküvâl, (4731/1955), es-Sıle fî târîh-i eimmet- i Endelüs, (es-Seyyid İzzet el-Attâr el-Huseynî), 2. Basım, Mektebetu Hancî, s. 539.
İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemseddin Ahmed b. Muhammed b. İbrâhim b. Ebî Bekr el-İbn Hallikân el-Bermekî el-İrbilî. (1971) Vefeyâtü’l-A‘yân, (Tahkik: İhsân Abbâs), Beyrût: Dâr Sâdır, Cilt. IV.
İbn İzârî el-Merâküşî, el-Beyânu’l-muğrib, fî ahbâri’l-Endelüs ve’l-Mağrib, (Tahkik: İhsan Abbâs), 3. Basım, 1983, Dâru’s-sekafe, Beyrût-Lübnân.
İbnü’l-Arabî, el-Kadî Muhammed b. Abdillah Ebû Bekr b. el-Arabî el-Meâfirî el-İşbîlî el-Mâlikî, [t.y], en-Nassu’l-Kâmil li-Kitabi’l-Avâsım mine’l-Kavâsım, (Tahkik: Ammâr Tâlibî), Mısır: Mektebetü Dâri’t-türâs.
İbnü’l-Arabî, el-Kadî Muhammed b. Abdillah Ebû Bekr b. el-Arabî el-Meâfirî el-İşbîlî el-Mâlikî, (1406/1986), Kanunu’t-te’vîl, (Tahkik: Muhammed es-Süleymânî), Cidde-Beyrût: Dâru’l- Kıble li’s-sikafeti’l-İslâmiyye, Müessesetü ‘ulûmi’l-Kur’ân.
İbnü’l-Cevzî, Cemâleddin Ebu’l-Ferec Abdurrahmân b. Ali b. Muhammed el-Cevzî, (1421/2001), Telbîsu İblîs, Beyrût-Lübnân: Dâru’l-fikri li’t-tıbâa ve’n-neşr.
İbnü’l-Ebbâr, Muhammed b. Abdillah b. Ebî Bekr el-Kudâî el-Belensî İbnü’l-Ebbâr, (1415/1995), et-Tekmile li-Kitâbi’s-sıla, (Tahkik: Abüsselam el-Herrâs), Lübnân: Dâru’il-fikr li’t-tıbâa.
İbnü’l-Hatîb, Muhammed b. Abdillah b. Saîd es-Selmânî el-Ğırnâtî el-Endelüsî, Lisânüddin İbnü’l- Hatîb, (1424), el-İhâta fî ahbâri Gırnata, Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye.
İbnü’l-Kattân, Ebî Muhammed Hasen b. Ali b. Muhammed b. Abdilmelik el-Ketâmî, [t.y.], Nazmu’l- Cemân li-tertîbi mâ selef min ahbâri’z-zemân li-bni’l-Kattân el-Merâkişî, (Takdim ve tahkik: Mahmud Ali Mekkî), Tatvân: Dârul Ğarb el-İslâmî.
İbnü’z-Zeyyât, Ebû Yakup Yûsuf b. Yahyâ et-Tâdelî, et-Teşevvüf ilâ ricâli’t-tasavvuf ve ahbâru Ebi’l-Abbâs es-Sıbtî, (Tahkîk, Ahmed Tevfîk), Matbaatu’n-necâh el-Cedîde, ed-Dâru’l- beydâ, 1997 (2. Basım).
Kandemir, Yaşar, “Kadî İyaz”, (2001), TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul, Cilt. XXIV, s. 116-118.
Karadeniz, Osman, “İbn Berrecân”, (1999), TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul, Cilt. XIX, s.371-372.
Karlığa, Bekir, (1996), “Gazzâlî”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul, Cilt. XIII, s. 518-530.
Kaya, Eyyüp Sait, (2003) “Mâzerî”, TDV İslam Ansiklopedisi, Ankara, Cilt. XXVIII, 193-195.
Kılıç, Muharrem, “Turtûşî”, (2012), TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul, Cilt. XLI, s. 430-431.
el-Merrâküşî, Abdülvâhid b. Ali b. et-Temîmî, (1426/2006), el-Mu‘ceb fî telhîs-i ahbâri’l-Mağrib min ledün fethi’l-Endelüs ilâ âhiri asri’l-Muvahhidîn, (Tahkik: Salâhaddin el-Huvârî[?]), Beyrut: el-Mektebetü’l-‘asriyye.
Mes’ûd, Muhammed Halid, (2009), “Endülüs İslâm Hukuk Tarihi: Genel Bir Bakış”, İstem, (Terc: Muhammed Tayyib Kılıç), Yıl. 7, sayı. 14, s. 403-433.
Makdisî, Necmeddin Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Abdirrahman b. Kudâme el-Makdisî, (1398/1978), Muhtasaru Minhâci’l-kasidîn, Dımaşk Mektebetü Dâri’l-Beyân.
Merçil, Erdoğan, (1989), “Ali b. Yûsuf b. Taşfîn”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul, Cilt. II, s. 458- 459.
Munis, Huseyn, (1420/2000), Nusus siyâsiyye ‘an fetrati’l-ibtikal mine’l-Murâbıtîn ile’l- Muvahhidîn, Mektebetü’s-sekâfeti’d-Dîniyye.
Özdemir, Mehmet “Mansûr, (2003), İbn Ebî Âmir”, TDV İslam Ansiklopedisi, Ankara, Cilt. XVIII, s. 6-8.
es-Seyyid, Abdülaziz Sâlim, (1999), Târîhu’l-Mağrib fi’l-asri’l-İslâmî, İskenderiye Müessesetü Şebâbi’l-Câmia.
Sübkî, Tâcuddîn Abdülvehhâb b. Takıyyüddîn es-Sübkî, Tabakatü’ş-şâfi‘iyyeti’l-kübrâ, (1413) (Tahkik: Mahmûd Muhammed et-Tanâhî-Abdülfettâh Muhammed el-Hulv), Hecr li’t-tıbâa ve’n-neşr ve’t-tevzî‘, (2. Basım) C. VI.
Süyûtî, Abdurrahman b. Ebî Bekr Celâleddîn es-Süyûtî, (1424/2004), el-Hâvî li’l-fetâvâ, Beyrut- Lübnân: Dâru’l-fikr li’t-tıbâa ve’n-neşr.
Uludağ, Süleyman, (1996), “Gazzâlî”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul, Cilt. XIII, s. 515-518.
Yiğit, İsmâil, “Murâbıtlar”, (2006), TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul, Cilt. XXXI, s. 152-155.
Zehebî, Şemseddin Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymaz ez-Zehebî, (1405/1985), Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ, (Tahkik: Şuayb Arnaût ve diğerleri), 3. Basım, Müessesetü’r-risâle), Cilt. IX, s. 322-346. Zebîdî, Muhammed b. Muhammed el-Huseynî ez-Zebîdî, (1414/1994), İthâfu’s-sâdeti’l-müttekîn bi- şerh-i İhyâ-i ‘ulûmi’d-dîn, Beyrût-Lübnân: Müessesetü’t-târîhi’l-arabiyyi.
Cemâl Bâmî, 25.03.2011, “Abdülvâhid el-Merâkişî”, el-Mağris (Elektronik gazete).
Muhammed Hâtî, http://www.aljounaid.ma/article.aspx?c=5786
https://wadod.org/vb/showthread.php?t=10442
https://www.maghress.com/almithaq/4266