MODERN HUKUKTA VE İSLÂM DEVLETLER HUKUKUNDA MUKABELE BİLMİSİL KAVRAMI VE HUKUKÎ NİTELİĞİ

Devletler arası ilişkilerde barış ve güvenliğin tesis edilmesi aşamasına gelinceye kadar devletlerin savaşa başvurdukları gibi savaşa varmayan zorlama yollarını da bir enstrüman olarak kullandıkları bir vakıadır. Bunların geleneksel olanları, aslında sadece devletler tarafından başvurulan misilleme ve mukabele bilmisil gibi karşı önlem yolları olmasına rağmen, barış ortamında da devletler, ekonomik, ticarî ve diplomatik vb. alanlardaki uygulamalarda "karşılıklılık" esasına dayanarak mukabelede bulunmuşlardır. Buna göre mukabele bilmisil kavramının gelişim sürecinin çok eski dönemlere kadar uzandığı söylenebilir. İlk çağlardan itibaren bireysel olarak özel anlamda uygulanmış, daha sonraki dönemlerde de hususi şahıs yerine ve adına bu tedbirleri devletler almaya başlamış ve XIX. yüzyıldan itibaren ise devletler hukukunun gelişmesine paralel olarak devletler arası ilişkilerde benimsenmeye başlanmıştır. İslam devletler hukuku literatüründe kullanılan mukabele bilmisil kavramı, modern devletler hukukunda olduğu gibi uzun bir hukukî süreç sonunda oluşmuş bir terminolojik ayırım çerçevesinde ele alınmadığı için mukabele ifade eden kavramlar birbirleri yerine kullanılmış ve bu durum, günümüz çalışmalarında da devam etmiştir. Bununla birlikte İslâm hukukundaki bu kavramlar, modern hukuktaki farklı isim ve nitelikteki mukabele kavramlarını da içine alabilecek bir kapsama sahiptir. Meşruiyetini Kur'an'ın muhtelif yerlerinde "misliyle karşılık verme" ifadelerinden ve Hz. Peygamber'in bu yönde uygulamalarından alan bu kavram, mutlak anlamda uygulanmayarak insanî ahlâkî ve hukukî bakımdan bir takım sınırlandırmalara tabi tutulmuştur. Buna göre mukabele uygulamalarında karşılıklı olarak hak ve adalet anlayışına bağlı kalınması, her ne şekilde olursa olsun haddi aşan haksızlığın yapılmaması, suçların şahsiliği prensibi gereği suçsuz kişilere zarar verilmemesi ve misillemenin zararla uygunluk içerisinde olması temel prensip olarak kabul edilmektedir.

CONCEPT OF REPRISAL AND ITS LEGAL QUALITY IN MODERN LAW AND IN ISLAMIC STATE LAW

In international relations, it is a fact that, until the stage of establishing peace and safety, states use, besides war itself, different ways of forcing as instrument. Although the traditional ones of these are the ways of counter measure as retorsion and reprisal applied just by the states, even in peace time states have retorted on the basis of "reciprocity" in the fields of economy, trade, and diplomacy. Accordingly, it can be said that the improvement process of the concept of reprisal goes back to time immemorial. Since the early ages it has been applied by individuals in different special meanings; in later periods, states started to take measures in place and on behalf of individuals and since the nineteenth century, in parallel with the development of state law, it has been adopted in international relations. Because the concept of reprisal, used in the literature of Islamic state law, has not been handled within a differentiating terminological frame as in modern state law, formed in a long legal process, the concepts expressing requital have been used in place of each other (interchangeably); and this is true for the present studies as well. However, these concepts in Islamic law comprise the concepts of requital which exist with different names and qualities in modern law. This concept, which takes its legality from "equal treatment in return" (reprisal) statements in Quran's various parts and the Prophet's implementations in that direction, has not been applied in absolute terms but subjected to some human, moral (ethical) and legal confinements. Therefore, in the implementations of requital it is accepted as a fundamental principle that the parties must adhere to the mutual understanding of human rights and justice, must not exercise any kind of exorbitant injustice, must not give harm to innocent individuals in compliance with the principle of private crimes, and requital must be in conformity with the harm.

PDF

___

Abdülhâlık, Muhammed Abdülmün'im, el-Cerâimü'd-devliyye, Dâru Neahdeti'l Mısır, Kahire, 1989.
Abdüsselam, Cafer, Kavaidü'l-alâkâti'd-devliyye fi'l-kanuni'd-devli ve fi'ş-şeriati'l-İslâmiyye, Mektebetü's-Selami'l-Alemiyye, Kahire, 1981.
Afîfî, Muhammed Sâdık, el-İslâm ve'l 'Alâkatu'd devliyye, Dâru'r râid'l Arabiyye, Beyrut, 1986.
Ahmed b. Hanbel(v. 241/855), el-Müsned, I-XXXXX, Müessesetü'r Risâle, Thk: Şuayb Arnavud'Adil Mürşid, 1995.
Akseki, Ahmet Hamdi, Ahlâk Dersleri(Ahlâk İlmi ve Ahlâk Dersleri), Yasin Yay. İstanbul, 2006.
Alsan, Zeki Mesud, Yeni Devletler Hukuku, I-II, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, Ankara 1951.
Altuğ, Yılmaz, Yabancıların Hukukî Durumu, İsmail Akgün Matbaası, İstanbul, 1966.
Arı, Tayyar, Uluslararası İlişkilere Giriş, Marmara Kitap Merkezi Yayınları, Bursa, 2010.
Bağdatlı, Selahattin, Hukuk Sözlüğü Derin Yayınları, İstanbul, 2012.
Başat, Muhammed Bahaüddin, el-Muâmele bi'l-misil fi'l-kânûnid-devliyyi'l-cinâî, el-Hey'etü'lAmme li-Şuuni'l-Matabii el-Emiriyye, Kahire, 1974.
Belâzûrî, Ahmed b. Yahya b. Câbir b. Davud (v.279/892), Fütuhû'l-Buldan, Müessesetü'l-Mearif, Beyrut, 1987.
Beyhâkî, Ebû Bekr Ahmed b. Huzey b. Ali (v. 458/1065), es-Sünenü'l-Kübrâ, I-X, Dâru'l Kütübi'l İlmiyye, Beyrut, 2003.
Bilmen, Ömer Nasuhi, Hukuk-ı İslâmiyye ve Istılâhatı Fıkhiyye Kâmusu, I- VIII, Bilmen Basım ve Yayınevi, İstanbul, 1992.
Bilsel, Cemil, Devletler Hukuku, Kenan Basımevi, İstanbul, 1941.
Bozkurt, Enver, Uluslararası Hukukta Kuvvet Kullanımı, Asil Yayınları, Ankara, 2007.
Bozkurt, Enver-Kütükçü, M. Akif-Poyraz, Yasin, Devletler Hukuku, Yetkin Yayınları, Ankara, 2012.
Buhârî,Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail (v. 256/870), Sahihu'l-Buharî, I-IX, Metaibu'ş-Şa'b, by., 1378.
Buhûtî, Mansûr b. Yunus b. Selahiddin b. İdris, Keşşâfu'l-Kınâ' an Metni'l-İknâ', Thk: Muhammed Emin Zinnavî, Âlemü'l Kütüb, Beyrut, tsz.
Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Ali (v. 370/981), Ahkâmu'l-Kur'an, I-V, Tahkik: Muhammed es-Sâdık Kamhavî, Dâru İhyâi't-Türasî'l Arabî, Beyrut,1992.
Cürcânî, Ali b. Muhammed, Seyyid Şerif(817/1413), Mu'cemu't-Ta'rifat, Tahkik: Muhammed Sadık el-Minşevî, Dâru'l Fadile, Kahire, tsz.
Çelik, Edip F., Milletlerarası Hukuk, I-II, İÜHF Yayınları, İstanbul, 1980.
Çubukçu, Asrı, "Kürz b. Câbir", DİA, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 2002, ss. 575.
Doğan, İlyas, Devletler Hukuku, Seçkin Yayınları, Ankara, 2008.
Ebû Davud, Süleyman b. Eş'as b. İshâk el-Ezdî es-Sicistânî (v. 275/888), es-Sünen, I-V, Thk. İzzet Ubeyd ed-De'as ve Adil es-Seyyid, Dâru'l İbn Hazm, Beyrut, 1997.
Ebu's-Su'ud, Muhammed b. Muhammed(v. 982/1574), Tefsiru Ebî Su'ud: İrşâdü'l akl's selîm ilâ mezâya'l-Kitâbi'l Kerim, I-V,Tahkik: Adülkadir Ahmed A'ta, Mektebetü'l Riyâd el-Hadise, Riyâd, tsz.
Ebû Ubeyd, Kasım b. Sellam (v. 224/838), Kitâbu'l-Emvâl, Thk. Halil Herras Muhammed, Dâru'lFikr, Beyrut, 1395/1975.
Ebû Yûsuf, Yakûb b. İbrahim el-Ensârî, (v. 182/798), Kitâbu'l-Harâc, Matbaatu Selefiyye ve Mektebetuha, Kahire, 1392.
Elmalılı, Muhammed HamdiYazır, Hak Dini Kur'an Dili, I-X, Feza Yayıncılık, İstanbul, 1992.
Erdoğan, Mehmet, Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, Ensar Neşriyat, İstanbul, 2005.
Ergüney Hilmi, Türk Hukukunda Lügat ve Istılahlar, Yenilik Basımevi, İstanbul, 1973.
Erul, Bünyamin, "Süheyl b. Amr, DİA, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 2010, XXXVIII
Fayda, Mustafa, "Amr b. Ümeyye", DİA, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 1991
Giritli, İsmet, Türkiye'de ve Yabancı Memleketlerde Hükûmet Tasarrufları, Sulhi Garan Matbaası, İstanbul, 1958.
Göğer, Erdoğan, Yabancılar Hukuku, Sevinç Matbaası, Ankara, 1974.
Grotios, Hugo, Savaş ve Barış Hukuku, çev. Seha Lütfi Meray, Say Yayınları, İstanbul, 2011.
Gündüz, Aslan, Milletlerarası Hukuk: Temel Belgeler-Örnek Kararlar, Beta Yay. İstanbul, 2003.
Hamidullah, Muhammed, İslâm'da Devlet İdaresi, çev. Mehmet Aktaş, Beyan Yay. İstanbul, 1998.
---------,İslâm Peygamberi, çev. Mehmet Yazgan, Beyan Yayınları, İstanbul, 2011.
Haraşî, Ebû Abdillah Muhammed b. Abdillah b. Ali(1101/1683), el-Haraşî alâ muhtasar Seyyidî
Halîl, I- IV, Dâr'ul Fikr, Beyrut, tsz.
Hindî, Alâuddin Ali b. Hüsameddin el-Müttekî, Kenzü'l Ummâl fi Süneni'l-Ekvâm ve'l Ef'al, I- XVI, Neşr. Bekrî Heyyanî-Saffet Sakka, Müeessesetü'r-Risâle, Beyrut, 1981.
İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdullazîz, (v. 1252/1836), Reddu'l-Muhtâr ale'd-Durri'lMuhtâr, I-VI, Dâru'l Fikr, Beyrut, 1992.
İbn Haldun, Abdurrahman b. Muhammed, el-Mukaddime, Dâru İhyâi't -Turasi'l-Arabî, Beyrut, tsz.
İbn Hişâm, Ebû Muhammed Abdulmelik b. Hişâm(v. 218/833), es-Sîretu'r-Nebeviyye, I-V, Dâru's Sahâbe li't Turâsî Betnatâ, Kahire, 1995.
İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdillah Muhammed b. Ebî Bekr ez- Zer'i ed-Dımeşkî (v. 751/1350), Ahkâmu Ehl-i Zimme, I-II, Thk. Suphî es-Sâlîh, Matbaatu Câmiatu Dımeşk, Dımeşk, 1961.
----------, İ'lâmu'l-Muvakki'în an Rabbi'l-Âlemîn, I- VII, Dâru İbni'l Cevziyye, Riyad, tsz.
-----------, Zâdu'l-Me'âd fi Heydi Hayri'l-İbâd, I-V, Müessesetü Risâle, Beyrut,1994.
İbn Kesîr, Ebu'l-Fidâ İsmail (v.774/1372, Tefsîru'l-Kur'ani'l-Azîm, I-VIII, Thk: Samî b. Muhammed es-Seleme, Dâru't Tayyibe, Riyad, 1999.
İbn Kudâme, Muvaffakuddîn Ebû Muhammed Abdullah b. Ahmed, el-Muğnî, I-XV, Thk: Abdullah b. Abdul Muhsinet-Türkî-Abdulfettah Muhammed el-Hulvî, Dâru'l Âlemu'l Kütüb, Riyad, 1997.
İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî (v. 273/887), es-Sünen, I-II, Thk. Muhammet Fuat Abdulbaki, Dâru ihyâi't Türasi'l-Arabî, by. tsz.
İbn Manzûr, Ebu'l-Fadl Cemâluddîn Muhammed b. Mükerrem el-Mısrî,(v. 711/1311), Lisânu'lArab, I-XV, Dâru's-Sadr ve Dâru Beyrut, Beyrut, 1968.
İbn Nüceym, Zeynu'l-Âbidîn İbrahim el-Mısrî (v. 970/1562) el-Bahru'r-Râik Şerhu Kenzi'd-Dekâik, I-VIII, Dâru'l Ma'arife, Beyrut, tsz.
İbnü'l-Esîr, İzzüddin Ebû'l-Hasen Abdulkerim b. Abdilvâhid(v. 630/1232), el-Kâmil fi't-Tarih, IXIII, Dâru's-Sâdır ve Dâru Beyrut, Beyrut,1965.
İbnü'l-Hümâm, Kemâluddin Muhammed b. Abdilvâhid (v. 861/1457), Şerhu Fethu'l-Kadir, I-X, Dâru'l-Fikr, Beyrut, tsz.
İbn Sa'd, Muhammed b. Sa'd b. Muniy' el-Basrî (v. 230/844), et-Tabakâtü'l-Kübrâ, I-XI, Tahkik: Ali Muhammed Ömer, Mektebetü'l-Hancı, Kahire, 2001.
Kâsânî, Alâuddin Ebû Bekr b. Mes'ud (v. 587/1191), Bedâiu's-Sanâî fi Tertibi'ş-Şerâyî, I-VII, Dâru'l-Kütubi'l-Arabiyye, Beyrut, 1974.
Keskin, Funda, Uluslararası Hukukta Kuvvet Kullanımı: Savaş, Karışma ve Birleşmiş Milletler, Mülkiyeliler Birliği Vakfı Yayınları, Ankara, 1998.
Köksal, Mustafa Asım, (v. 1998), İslâm Tarihi: Hz. Muhammed ve İslâmiyet, (Medine Devri), I-XI, İrfan Yayınları, İstanbul, 1969.
Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr (v. 671/1273), el-Câmi' li Ahkâmi'lKur'an, I-XXIV, Thk: Abdullah b. Abdu'-l Muhsin et-Turkî, Müessesetü'l Risâle, Beyrut, 2006.
Louis Le Fur, Devletler Umumî Hukuku,(çev. Şinasi Z. Devrin), Matbaa Yeni Cezaevi, Ankara, 1942. Menemenlizâde, Ethem, Devletler Hukuku, Türkiye Matbaası, İstanbul, 1934.
Meray, Seha Lütfi, Devletler Hukukuna Giriş, I-II Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 1968.
Merginânî, Burhânuddin Ebu'l-Hasen Ali b. Ebî Bekr b. Abdilcelîl (v. 593/1197), el-Hidâye Şerhu Bidâyeti'l-Mubtedî, I-IV, Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut,1990.
Nomer, Ergin, Devletler Hususi Hukuku, Beta Yayınları, İstanbul, 2011.
Özel, Ahmet, İslâm Hukukunda Ülke Kavramı, İz Yayıncılık, İstanbul, 1998.
-------, İslâm Devletler Hukukunda Savaş Esirleri, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1996.
--------, İslâm Hukuku ve Modern Devletler Hukukunda Mukabele Bilmisil/Misilleme/ karşılıklılık, İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi, sy: 5, Konya, 2005, ss. 49-66.
Pazarcı, Hüseyin, Uluslararası Hukuk, Turhan Kitabevi, Ankara, 2011.
Râzî, Fahruddin Ebû Abdillah Muhammed b. Ömer b. Huseyin (v. 606/1209), et-Tefsiru'l-Kebîr li'lİmam Fahru'r-Râzî, I-XXXII, Dâru'l Fikr, Beyrut, 1981.
Sami, Şemseddin, Kamûs-ı Türkî, Dersaadet, İstanbul, 1317.
Semûhî Fevkâlade, Mu'cemü'd-diblûmâsiyye ve'ş-şuunü'd-düveliyye,(A dictionary of diplomacy and international affairs), Mektebetu Lübnan, Beyrut 1986.
Serâhsî, Şemsu'l-Eimme Ebû Bekr Muhammed b. Ebî Sehl (v.483/1090), el-Mebsût, I-XXX, Dâru'l Mârife, Beyrut, 1993.
-------,Şerhu's-Siyeri'l-Kebîr, Thk. Selâhuddin el-Müneccid-Abdülaziz Ahmed, I-V, Matbaatu
Şerketi'l-İ'lânati'ş-Şarkiyye, by. 1971.
Seviğ, Muammer Raşit, Devletler Hususî Hukuku(Giriş, Vatandaşlık ve Yabancılar Hukuku), Fakülteler Matbaası, İstanbul, 1983.
Seviğ, Vedat Raşit, Türkiye'nin Yabancılar Hukuku, Fakülteler Matbaası, İstanbul, 1981.
Sönmezoğlu, Faruk, Uluslararası İlişkiler Sözlüğü, Der Yayınları, İstanbul, 2010.
Suyûtî, Celâluddin Abdurrahman b. Ebî Bekr, el- Eşbâh ve'n-Nezâir fi Kavâid ve Furû' Fıkhi'ş-
Şâfi'iyye, Mektebetu ve Matbaatu Mustafa el-Bâbî el-Halebî, Mısır, 1959.
Şafiî, Ebû Abdillah Muhammed b. İdris(v.204/819), el-Ümm,I-VIII, Dâru'ş-Şa'b, by., 1968.
Şirâzî, Ebû İshâk Cemâluddin İbrahim b. Ali b. Yusuf (v. 476/1083), el-Mühezzeb fi Fıkhi'l-İmâm eş-Şâfiî, I-II, Beyrut, tsz.
Taberî, Ebû Ca'fer Muhammed b. Cerîr (v. 310/922), Tarihu'l-Ümem ve'l-Mülûk, I-XI, Thk. Muhammed Ebu'l-Fazl İbrahim, Beyrut, tsz.
Tekinalp, Gülören, Türk Yabancılar Hukuku, Beta Yayınları, İstanbul, 1989.
Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Serve(v. 279/892), el-Câmi'u's-sahîh, I-V, Thk: İbrahim Atve İvez, Matbaatu Mustafa el Babi el-Halebî, Mısır, 1962.
Toklu, Vefa, Uluslararası İlişkiler, İmaj Yayınları, Ankara, 2006.
Topçuoğlu, Hamide, Eski İsrail Hukukunun Menşei, Hususiyetleri ve Hamurabi Kanunu ile Münasebetleri, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Sy:1-4, Ankara, 1948
Turnagil, Ahmet Raşit, İslâmiyet ve Milletler Hukuku, Sebil Yayınevi, İstanbul, 1972.
Okandan, Recai G., Umumi Amme Hukuku, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 1966.
Önkal, Ahmet, Rasûlüllah'ın İslâm'a Davet Metodu, Kitap Dünyası Yayınları, Konya, 2011.
Unat, Faik Reşit, Osmanlı Sefirleri ve Sefaretnameleri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2008.
Üçok, Coşkun, Siyasal Tarih, (1789-1960), Ankara Üniversitesi Yayınları, Ankara, 1980.
Vâkidî, Muhammed b. Ömer b. Vâkıdî (v. 207/822), Kitâbu'l-Megâzî, I-III, Thk. Morsden Jones, Oxsford University Press, London, 1966.
Ya'kubî, Ahmed b.Ebî Ya'kub b. Vâdıh(v.292/904), Târihu'l-Ya'kubî, I-II, Dâru's-Sâdır ve Dâru Beyrut, Beyrut,1960.
Yaman, Ahmet, İslâm Devletler Hukukunda Savaş, Beyan Yayınları, İstanbul, 1998.
--------, İslam Hukukunda Devletlerarası İlişkilerin Temel Niteliği, İLAM Arştırma Dergisi, c. II, sy.1 (Ocak - Haziran) 1997, ss. 23-54.
Zuhaylî, Vehbe(v. 2015), Âsâru'l-Harb fi'l Fıkhi'l İslamî, Dâru'l-Fikr, Dımeşk, 2009.
----------, el-Alâkâtü'd devliyye fi'l İslam, Dâru'l Fikr, Dımeşk, 2011.