KUR'AN'DA PEYGAMBERLERE GÖNDERİLEN 'SUHUFLAR/KİTAPLAR' ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Arapça'da bir veya birkaç sayfadan oluşan risale ve kitap için kullanılan sahife kelimesi, Kur'an'da kişinin yaptığı işlerin kaydedildiği "amel defteri", "ana kaynak", Kur'an, Zebur, Tevrat, İncil ve diğer ilahî kitapları ifade eden geniş bir anlam dünyasına sahiptir. Kur'an yazıya geçirildikten sonra "mushaf", "kitap" ve "suhuf" diye adlandırılmıştır. Ancak "suhuf" ismi zamanla kullanımdan kalkmış, yerini "mushaf" ve "Kur'an" isimlerine bırakmıştır. Allah, bütün peygamberlere aynı dini gönderdiği için ilâhiyyât ve nübüvvet gibi temel inanç konularında ilahî kitaplar arasında bir uyum ve ahenk söz konusudur. Bir diğer ifadeyle sonraki peygamberin getirdiği ilahî mesajlar, kendisinden önceki peygamberlerin getirdiği mesajlarla içerik olarak aynıdır. Bu gerçek pek çok ayette Kur'an'ın önceki kitapları doğrulayıcı ve tasdik edici olduğuna işaret edilerek dile getirilmiştir. Bu durum klasik bilgilerin aksine, önceki peygamberlere gönderilen suhufların konu ve hacim bakımından daha fazla olduğuna işaret etmektedir. Kur'an, hadislerde kendilerine suhuf verildiği ifade edilen Hz. Âdem, Hz. İdris, Hz. Şit ve Hz. İbrahim dışında başka peygamberlere de kitap gönderildiğini belirtmektedir. Öte taraftan Kur'an'a bakıldığında kitap verilme hususunda peygamberler arasında nebi-resul ayrımı yapılmadığı, bu anlamda hem nebilere hem de resullere kitap gönderildiği anlaşılmaktadır. Önceki peygamberlere gönderilen kitaplar Kur'an'da daha çok "kitâp", "suhuf" ve "zübür" kelimeleriyle ifade edilmiştir. Suhufların sayıları ve hangi peygamberlere gönderildiği konusunda Kur'an'da ve hadislerde net bir bilgi bulunmamaktadır. Bu makalede "suhuf" lafzı ele alınıp, bu kelimenin Kur'an terminolojisinde hangi anlamlarda kullanıldığı tespit edilmeye çalışılacaktır. Akabinde önceki suhuflarla ilgili olarak müfessirlerin görüşlerine yer verilecek, daha sonra bu görüşlerin karşılaştırmalı bir değerlendirmesi yapılacaktır.

AN EVALUATION ON SUHUF/BOOKS SENT TO THE PROPHETS IN QURAN

In Arabic, while the word 'sahife' which is used for books and booklets composed of one or a few pages, it has a broad range of meaning in Quranic terminology such as; "book of deeds" which contains the record of person's all actions, "main source" and for the holy books like Quran, Zabur, Torah and Bible. After Quran was written down, it is named with the words; Mushaf, Kitab and Suhuf. But in time the term Suhuf was non-used, and gave its place to the names Mushaf and Quran. Allah has sent the same religion to all prophets therefore holy books are in harmony and accordance in core belief issues such as theology and being a prophet. In other words, the message that one prophet brings is the same as with those messages which are brought by former prophets. This reality is mentioned in many verses by indicating that Quran is comfirmatory of previous scriptures. This case, contrary to classical understanding, attests that previous suhuf included more subjects and large volumes. Quran states that books were sent to some other prophest in addition to Hz. Adam, Hz. Idris, Hz. Sheth and Hz. Abraham which are told to be sent suhuf in Hadiths. On the other hand, when Quran is read it is understood that, there is no difference between Rasuls and Nabis in regard of sending books and books are sent to both Rasuls and Nabis. Books which are sent to previous prophets are expressed mostly as "kitâb", "suhuf" and "scripture" in Quran. There is no precise information in Quran and Hadiths about the number of suhuf and to whom they were sent. In this article the term suhuf and in which meanings this word was used in Quranic terminology will be studied to determine. Subsequently, opinions of mufassirs concerning suhuf will be included then these opinions will be comparatively evaluated.

PDF

___

'Antere, Şeddâd b. Muâviye b. Kirâdi'l-'Absî, (1893), Dîvân-ü 'Antere, Dördüncü Baskı, Beyrut: Matbaatü'l-Âdâb.
A'zamî, Muhammed Mustafâ, (2015), Hadis Metodolojisi ve Edebiyatı, İkinci Baskı, İstanbul: İz Yayıncılık.
A'zamî, Muhammed Mustafâ, (1993), İlk Devir Hadis Edebiyatı, Tercüme: Hulûsi Yavuz, İstanbul: İz yayıncılık.
A'zamî, Muhammed Mustafâ, (2006), Derlenişinden Vahyedilişine Kur'ân Tarihi, Tercüme: Ömer Türker-Fatih Serenli, İstanbul: İz Yayıncılık.
Abduh, Muhammed-Reşîd Rızâ, (2011), Tefsîru'l-Menâr, Tercüme: Mehmet Erdoğan vd., İstanbul: Ekin Yayınları.
Ahmed b. Hanbel, (1992), Musned, İstanbul: Çağrı Yayınları.
Ahmed b. Hanbel, (2001), Musned, Muhakkik: Şuayb Arnaûd-Âdil Mürşid vd., ys., Müessesetü'rRisâle.
Ahmed, Halîl, (ts.), Kitâbü'l-'Ayn, (ts.), Muhakkik: Mehdî el-Mahzûmî-İbrâhîm es-Sâmirâî, ys., Dâru Mektebeti'l-Hilâl.
Âlûsî, Şihâbuddîn Mahmûd b. Abdullâh, (h. 1415), Rûhu'l-Me'ânî fî Tefsîri'l-Kur'âni'l-'Azîm, Muhakkik: Ali Abdülbâri Atiyye, Birinci Baskı, Beyrut: Dâru'l-Kitâbi'l-'İlmiyye.
Aslan, İbrahim, (2009), "Levh-i Mahfuz'un Delaleti Sorunu", Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, ss.25-47.
Ateş, Süleyman, (1991), Yüce Kur'ân'ın Çağdaş Tefsiri, İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat.
Aydar, Hidâyet, (2000), "Kur'ân'da Kitap Kavramı ve Bir Kitap Olarak Levh-ı Mahfuz", İstanbul: İ.Ü.İ.F.D, sayı: 2, s, 63-141.
Aydın, Ali Arslan, (1980), İslâm İnançları ve Felsefesi, İstanbul: Çağrı Yayınları.
Aydınlı, Abdullah, (2008), "Sahîfe", DİA, İstanbul: TDV Yayınları.
Begavî, Ebû Muhammed Hüseyin b. Mes'ûd, (h. 1420), Meâ'limu't-Tenzîl fî Tefsîri'l- Kur'ân, Muhakkik: Abdurrezzâk el-Mehdî, Beyrut: Dâru İhyâi't-Türâsi'l-Arabî.
Beydâvî, Nâsuriddîn Ebû Saîd Abdullâh, (h. 1418), Envâru't-Tenzîl ve Esrâru't-Te'vîl, Muhakkik: Abdurrahman Maraşlı, Beyrut: Dâru İhyâi't-Türâsi'l-Arabî.
Bilmen, Ömer Nasuhi, (ts.), Büyük İslam İlmihali, İstanbul: Bilmen Yayınevi.
Bir Müslümanın Yol Haritası, (2008), Hazırlayan: Akademi Araştırma Heyeti, İstanbul: Işık Yayınevi.
Buhârî, Ebû Abdullâh Muhammed b. İsmâîl, (1992), Sahîhu'l-Buhârî, İstanbul: Çağrı Yayınları.
Bursevî, İsmâîl Hakkı, (ts.), Rûhu'l-Beyân, Beyrut: Dâru'l-Fikr.
Büstî, Muhammed b. Hibbân, (1988), el-İhsân fî Takrîbi Sahîh-i İbn Hibbân, Tahkik: Şuayb Arnaûd, Birinci Baskı, Beyrut: Müessesetü'r-Risâle.
Cevzî, Cemâlüddîn Ebû'l-Ferec Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed, (1992), el-Muntazam fî Târîhi'lÜmem ve'l-Mülûk, Muhakkik: Muhammed Abdülkâdir Atâ-Mustafa Abdülkâdir Atâ, Beyrut: Dâru'l-Kitâbi'l-'İlmiyye.
Cevzî, Cemâlüddîn Ebû'l-Ferec Abdurrahmân b. Ali b. Muhammed, (h. 1422), Zâdu'l-Mesîr fî İlmi't-Tefsîr, Muhakkik: Abdurrezzâk el-Mehdî, Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-Arabî.
Çakan, İsmail Lütfü, (1996), Hadis Edebiyâtı, İstanbul: MÜİF Yayınları.
Çantay, Hasan Basri, (2015), Kur'ân-ı Hakîm ve Meâl-i Kerîm, Hazırlayan: M. A. Yekta Saraç, İstanbul: Risale Yayınları.
Demirci, Muhsin, (2014), Tefsir Terimleri Sözlüğü, İstanbul: İfav Yayınları.
Devellioğlu, Ferit, (1999), Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûğat, Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.
Doğan, D. Mehmet, (1996), Büyük Türkçe Sözlük, ys., İz Yayıncılık.
Dikmen, Mehmed, (1983), Tasavvuf ve Hikmet Işığında İslâm İlmihali, İstanbul: Cihan Yayınları.
Duman, M. Zeki, (2008), Beyânu'l-Hak Kur'ân-ı Kerîm'in Nüzul Sırasına Göre Tefsiri, Ankara: Fecr Yayınevi.
Duman, M. Zeki, (2010), "Kelamullah'ın Levh-i Mahfuz'dan Cibril'e İntikali Ve Hz. Peygamber'e İnzali", İslami İlimler Dergisi, Yıl 5, Sayı 1, Bahar, ss. 41-90.
Dumlu, Ömer, (2009), "Suhuf", DİA, İstanbul: TDV Yayınları.
Durmuş, Zülfikar, (2012), Kur'ân'a Göre Kur'ân, İkinci Baskı, İstanbul: Rağbet Yayınları.
Ebû Dâvûd, Süleymân b. Es'as es-Sicistânî, (2006), Kitâbu'l-Mesâhif, Tahkik: Ebû'l-Usâme Selîm b. 'Îd el-Hilâlî, Lübnan: Muessetü Ğirâs li'n-Neşri ve't-Tevzi'.
Ebû Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs b. el-Munzir et-Temîmî el-Hanzalî er-Râzî, (1419), Tefsîru'l-Kur'âni'l-'Azîm, Muhakkik: Esad Muhammed et-Tayyib, Üçüncü Baskı, Suud: Mektebetü Nizâr Mustafâ el-Bâz.
Elîf Efendi, Hasîrîzâde, (2015), en-Nûru'l-Furkân fî Şerhi Lügati'l-Kur'ân, Hazırlayanlar: Mustafa Koç-Eyüp Tanrıverdi, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
Fenârî, Şemseddîn Muhammed b. Hamza, (2015), Aynü'l-Âyân, İhtisâr ve Tercüme: Ali Akpınar, Üçüncü Baskı, İstanbul: Nasihat Yayınları.
Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd b. Abdullâh b. Manzûr ed-Deylemî, Me'âni'l-Kur'ân, Tahkik: Ahmed Yûsuf en-Necâtî-Muhammed Ali en-Neccâr-Abdülfettâh İsmâîl eş-Şelebî, Dâru'lMısriyye, Mısır, Birinci Baskı, ts.
Fidan, Ahmed vd., (1996), Örnekleriyle Türkçe Sözlük, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Fîrûzâbâdî, Mecdüddîn Ebû Tâhir Muhammed b. Ya'kûb, (1973), Besâiru zevî't-Temyîz fî Letâifi'lKitâbi'l-'Azîz, Muhakkik: Muhammed Alî en-Neccâr, Kahire: el-Meclisu'l-'Alâ li'ş- Şuûni'l-İslâmiyye-Lecnetü İhyâi't-Türâsi'l-İslâmî.
Hamidullah, Muhammed, (1993), İslâm Peygamberi, Çeviren: Salih Tuğ, İstanbul: İrfan Yayımcılık.
Hamidullah, Muhammed, (2010), Kur'ân-ı Kerîm Tarihi, Çeviren: Abdülaziz Hatip, İkinci Baskı, İstanbul: Beyan Yayınları.
Hamidullah, Muhammed, (1967), Muhtasar Hadis Tarihi ve Sahîfe-i Hemmâm İbn Münebbih, Tercüme: Kemal Kuşçu, İstanbul: Bahar Yayınları.
Hâzin, Alâuddîn Ali b. Muhammed, (h. 1415), Lübâbü't-Te'vîl fî Me'âni't-Tenzîl, Tashih: Muhammed Ali Şahin, Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-'İlmiyye.
İbn 'Âşûr, Muhammed Tâhir, (ts.), et-Tahrîr ve't-Tenvîr, Tunus: Dâru Sahnûn li'n-Neşr ve't-Tevzî.
İbn Acîbe, Ebû'l-Abbâs Ahmed b. Muhammed b. el-Mehdî, (h. 1419), el-Bahru'l-Medîd fî Tefsîri'lKur'âni'l-Mecîd, Muhakkik: Ahmed Abdullâh el-Kuraşî Rislân, Kahire: Doktor Hasan Abbâs Zekî.
İbn Atiyye, Ebû Muhammed Abdulhak b. Gâlib b. Abdurrahmân b. Temmân, (h. 1422) elMuharraru'l-Vecîz fî Tefsîri Kelâmi'l-Vecîz, Muhakkik: Abdusselâm Abdüşşâfî Muhammed, Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-'İlmiyye.
İbn Hişâm, Ebû Muhammed Abdülmelik, (1995), es-Sîratü'n-Nebeviyye, Tahkik: Mustafâ es-Sekkâ- İbrâhîm el-Enbârî, Abdülhafîz Şelebî, Beyrut: Dâru'l-Hayr.
İbn Huzeyme, Ebû Bekir Muhammed b. İshâk, (ts.), Sahîhu İbn Huzeyme, Muhakkik: Muhammed Mustafâ el-'Azâmî, Beyrut: el-Mektebetü'l-İslâmî.
İbn Kesîr, Ebû'l-Fidâ İsmâîl b. Ömer, (1999), Tefsîru'l-Kur'âni'l-'Azîm, ys., Dâru Tayyibe.
İbn Manzûr, (1996), Lisânu'l-'Arab, Beyrut: Dâru İhyâi't-Türâsi'l-'Arabî.
İbn Nedîm, Ebû'l-Ferec Muhammed b. İshâk b. Muhammed, (1997), el-Fihrist, Muhakkik: İbrâhîm Ramazân, Beyrut: Dâru'l-Ma'rife.
İbn Zemenîn, Ebû Abdullâh Muhammed b. Abdullâh, (2002), Tefsîru'l-Kur'âni'l-'Azîz, Tahkik: Ebû Abdullâh Hüseyin b. 'Ukkâşe-Muhammed b. Mustafâ el-Kenz, Mısır: el-Fârûku'l-Hadîse.
İlmihal, İman ve İbadetler, (2003), Hazırlayan: Komisyon, Dördüncü Baskı, Ankara: TDV Yayınları.
İsbehânî, Ebû Nuaym, (1974), Hilyetü'l-Evliyâ ve Tabakâtü'l-Esfiyâ, Beyrut: Dâru'l-Kitâbi'l-'Arabî.
İsfehânî, Râgıb, Mukaddimetü Câmi'i't-Tefsîr, Çeviren: Celalettin Divlekçi, Rağbet Yayınları, İstanbul 2011.
İsfehânî, Râgıb, (2006), Müfredâtu Elfâzi'l-Kur'ân, Beyrut: el-Mektebetü'l-'Asriyye.
Kitab-ı Mukaddes Eski ve Yeni Ahit, (1969), İstanbul: İstanbul Matbaacılık.
Keskin, Mehmet, (2010), Şafii İlmihali, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı.
Köksal, M. Asım, (1993), Peygamberler Tarihi, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Kurtubî, Ebû Abdullâh Muhammed b. Ahmed el-Ensârî, (1995), el-Câmiu' li Ahkâmi'l-Kur'ân, Beyrut: Dâru'l-Fikr.
Kuşeyrî, Abdulkerîm b. Hevâzin b. Abdulmelik, (ts.), Letâifu'l-İşârât, Muhakkik: İbrâhîm elBesyûnî, Mısır: el-Heyetü'l-Mısriyye.
Kutub, Seyyid, (h. 1412), Fî Zilâli'l-Kur'ân, Beyrut: Dâru'ş-Şurûk.
Mahzûmî, Ebû'l-Haccâc Mücâhid b. Cebr, (1989), Tefsîru Mücâhid, Muhakkik: Muhammed Abdusselâm Ebû'n-Nîl, Mısır: Dâru'l-Fikri'l-İslâmiyyi'l-Hadîse.
Maşalı, Mehmet Emin, (2006), "Mushaf", DİA, İstanbul: TDV Yayınları.
Mâverdî, Ebû'l-Hasan Alî b. Muhammed, (ts.), en-Nuketu ve'l-'Uyûn, Tahkik: Seyyid b. Abdulmaksûd b. Abdurrahîm, Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-'İlmiyye.
Okuyan, Mehmet, (2009), "Kendisine Kitap Verilen ve Verilmeyen Peygamberler (Resul-Nebi Ayrımı ve Bunun İstismarı)" XI. Kur'an Sempozyumu Kur'an ve Risalet, Samsun: Fecir Yayınevi.
Mekkî b. Ebû Tâlib, (2008), el-Hidâye ilâ Bulûği'n-Nihâye, Muhakkik: Câmiatü'ş-Şârika, ys., Neşreden: Mecmûatü Buhûsi'l-Kitâb ve's-Sünne.
Mevdûdî, (1996), Tefhîmu'l-Kur'ân, İstanbul: İnsan Yayınları.
Mukâtil b. Süleymân, Ebû'l-Hasen b. Beşîr el-Ezdî el-Belhî, (2003), Tefsîru Mukâtil b. Süleymân, Tahkik: Ahmed Ferîd, Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İmiyye.
Mursî, Muhammed Munîr, (2005), et-Terbiyetü'l-İslâmiyye ve Usûlühâ ve Tetavvurihâ fî'l-Bilâdi'l'Arabiyyi, ys., Âlemü'l-Kütüb.
Nâsiruddîn el-Esed, (1988), Mesâdirü'ş-Şi'ri'l-Câhilî ve Kiymetühe't-Târîhiyye, Yedinci Baskı, Beyrut: Dâru'l-Cîl.
Nehhâs, (1421), Ebû Cafer Ahmed b. Muhammed b. İsmâîl el-Murâdî el-Mısrî, İ'râbu'l-Kur'ân, Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-'İlmiyye.
Nesefî, Abdullâh b. Ahmed b. Mahmûd, (1971), Medârikü't-Tenzîl ve Hakâiku't-Te'vîl, Tahkik: Zekeriyyâ 'Umeyrât, Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-'İlmiyye.
Nîsâbûrî, Nizâmuddîn el-Hasan b. Muhammed, (h. 1416), Ğarâibu'l-Kur'ân ve Rağâibu'l-Furkân, Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-'İlmiyye.
Nu'mânî, Ebû Hafs Sirâcüddîn, (1998), el-Lubâb fî 'Ulûmi'l-Kitâb, Muhakkik: Âdil Ahmed Abdulmevcûd-Ali Muhammed Muavvez, Lübnan: Dâru'l-Kütübi'l-'İlmiyye.
Önal, Recep, (2013), Ebû Mansûr el-Mâturîdî'ye Göre İslam Dışı Dinler, Bursa: Emin Yayınları.
Önal, Recep, (2013), "Kur'an'daki Resûl-Nebî Kavramlarına Teolojik Yaklaşım", Kelam Araştırmaları, 11/1, ss. 329-350.
Öztürk, Mustafa, (2015), Kur'ân-ı Kerim Meali Anlam ve Yorum Merkezli Çeviri, Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
Öztürk, Mustafa, (2016), Kur'an, Vahiy Nüzûl, Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
Râzî, Fahruddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer, (h. 1420), Mefâtîhu'l-Ğayb, Üçüncü Baskı, Beyrut: Dâru İhyâi't-Türâsi'l-'Arabî.
Sa'lebî, Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm, (2002), Tefsîru's-Sa'lebî (el-Keşşâf ve'l-Beyân an Tefsîri'l-Kur'ân), Tahkik: Muhammed b. Âşûr, Beyrut: Dâru İhyâi't-Türâsi'l-Arabî.
Sâbûnî, Muhammed Alî, (1997), Safvetü't-Tefâsîr, Kahire: Dâru's-Sâbûnî li't-Tibâa ve'n-Neşr ve'tTevzî'.
Sâlih, Subhî, (h. 1385), Mebâhis fî 'Ulûmi'l-Kur'ân, İstanbul: Derseâdet.
Sem'ânî, Ebû'l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed, (1997), Tefsîru'l-Kur'ân, Muhakkik: Yâsir b. İbrâhîm-Ganîm b. Abbâs, Riyad: Dâru'l-Vatan.
Semerkandî, Ebû'l-Leys Nasr b. Muhammed, (ts.), Bahru'l-'Ulûm, ys.
Semînü'l-Halebî, Ahmed b. Yûsuf b. Abdüddâim, (1996), Umdetü'l-Huffâz fî Tefsîr-i Eşrafi'l-Elfâz, Tahkik: Muhammed Bâsil, Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-'İlmiyye.
Suyûtî, Abdurrahmân b. Ebû Bekir Celâlüddîn, (ts.), ed-Dürrü'l-Mensûr, Beyrut: Dâru'l-Fikr.
Suyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân, (1996), el-İtkân fî 'Ulûmi'l-Kur'ân, Beyrut: Dâru İbn Kesîr.
Şâmî, Muhammed b. Yûsuf es-Sâlihî, (1993), Sübülü'l-Hedyi ve'r-Raşâd fî Sîrâti Hayri'l-'İbâd ve Zikru Fedâilihî ve E'lâmu Nübüvvetihî ve Ef'âlhî ve Ehvâlihî fî'l-Mebdei ve'l-Meâd, Tahkik: Âdil Ahmed Abdulmevcûd-Ali Muhammed Muavvez, Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-'İlmiyye.
Şentürk, Lütfi-Yazıcı, Seyfettin, (2011), İslam İlmihali, 17. Baskı, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı.
Şimşek, Mehmet Sait, (2012), Hayat Kaynağı Kur'ân Tefsiri, İstanbul: Beyan Yayınları.
Şirbînî, Muhammed b. Ahmed el-Hatîb, (h. 1285), es-Sirâcü'l-Münîr fî'l-İâ'neti 'alâ Ma'rifeti Ba'di Me'âni Kelâmi Rabbine'l-Hakîmi'l-Habîr, Kahire: Matbaatu Bûlâk.
Taberî, Ebû Ca'fer Muhammed b. Cerîr, (2001), Câmiu'l-Beyân an Te'vîli Âyi'l-Kur'ân, Tahric: Sıdkı Cemîl el-'Attâr, Beyrut: Dâru'l-Fikr.
Taberî, Ebû Ca'fer Muhammed b. Cerîr, (h. 1387), Târîhu't-Taberî, İkinci Baskı, Beyrut: Dâru'tTürâs.
Tirmizî, Muhammed b. Îsâ, (1992), Sünen, İstanbul: Çağrı Yayınları.
Ebû's-Suûd el-İmâdî, Muhammed b. Muhammed b. Mustafâ, (ts.), İrşâdü'l-Akli's-Selîm ilâ Mezâye'l-Kur'âni'l-Kerîm, Beyrut: Dâru İhyâi't-Türâsi'l-Arabî.
Uğur, Mücteba, (1992), Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü, Ankara: TDV Yayınları.
Vâhidî, Ebû'l-Hasan Ali b. Ahmed, (h. 1415), el-Vecîz fî Tefsîri'l-Kitâbi'l-'Azîz, Tahkik: Safvân Adnân Dâvûdî, Beyrut: Dâru'l-Kalem - ed-Dâru'ş-Şâmiyye.
Watt, W. Montgomery, (1998), Kur'ân'a Giriş, Çeviren: Süleyman Kalkan, Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi, (2001), Hak Din Kur'ân Dili, İstanbul: Yenda Yayın.
Yemenî, Muhammed b. Ali b. Muhammed b. Abdullâh eş-Şevkânî, (h. 1414), Fethu'l-Kadîr, Beyrut: Dâru ibn Kesîr - Dâru'l-Kelimi't-Tayyib.
Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî, (1988), Meâni'l-Kur'ân ve İ'râbuhû, Beyrut: Âlemu'l-Kütüb.
Zehebî, Muhammed b. Ahmed, (1998), Tezkiratü'l-Huffâz, Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-'İlmiyye.
Zemahşerî, Ebû'l-Kâsım Cârullâh Mahmûd b. Ömer, (h. 1407), el-Keşşâf 'an Hakâiki't-Tenzîl, Üçüncü Baskı, Beyrut: Dâru'l-Kitâbi'l-Arabî.
Zerkânî, Muhammed Abdülazîm, (1995), Menâhilu'l-'İrfân fî 'Ulûmi'l-Kur'ân, Tahkik: Fevvâz Ahmed Zümerlî, Beyrut: Dâru'l-Kitâbi'l-'İzzî.
Zerkeşî, Bedruddîn Muhammed b. Abdullâh, (1988), el-Burhân fî 'Ulûmi'l-Kur'ân, Beyrut: Dâru'lFikr.
Zihni, Mehmed, (1986), Nimet-i İslâm, İstanbul: İslâm Mecmuası Yayınları.