KİŞİ ADLARİ ÜZERİNE DİLBİLİMSEL ÇALIŞMA (ULUPAMİR MAHALLESİ ÖRNEĞİ)

Van-Erciş İlçesi Ulupamir yerleşim biriminde yaşayan Kırgız Türkleri’nce kullanılan kişi adlarının tercih sebepleri üzerinde baskın etkenlerin tespitini yapmak; farazi sayılsa da elde edilen verileri söz anlam ilişkisi içinde tanımlayabilmek ve yapı-anlama yönelik değerlendirmelere tâbi tutmak bu çalışmanın birincil amaçlarını teşkil etmektedir. 1990-2015 yılları arasında sarf edilmiş kişi adları olarak sınırlandırılmış çalışma çerçevesi içinde ve ad koyma başlığı altında, bu yöredeki sosyo-kültürel yapının izleri takip edilmiştir. Ayrıca özel ad- varlık arasındaki ilişkide yerel kültüre özgü çeşitliliği belirli kılabilmek ve kullanımda olan Türkçe kökenli kişi adlarında anlamdan bağımsız görülen düzensiz ses olayları ile ilgili belirlemelere vurgu yapabilmek incelemenin ikincil amaçlarını oluşturmaktadır. Özel isimlerin tek olan ve tam benzeri bulunmayan varlıkları nitelemek için kullanılan ve ismi oldukları varlıklarla aralarında gerçek bir ilgi bulunmayan; karşıladıkları varlıklar için sadece ilgili kimselerce fark edilebilen bir anlam ifade eden, etiket şeklindeki isimler olduğu (Ergin, 2000) 1 bilinmektedir. Dil çalışmalarında genellikle filoloji incelemeleri içinde yer alan özel ad çalışmaları, son dönemlerde, bilhassa, dil coğrafyası, sözcük tarihi ve lehçebilim alanlarındaki gelişmelerle birlikte yepyeni bilimsel inceleme dalları ve yöntemleri edinmiştir (Aksan, 1982: 94). Bu itibarla Ulupamir Mahallesi’yle ilgili kişi adı incelemesinde ortaya çıkacak verilerde sosyolojik, kültürel, psikolojik eğilimlerin adlandırma tercih ve geleneği üzerindeki belirleyicilik rolünü görebilme; edinilmiş yeni sosyal tavırları dil malzemesinden okunabilir kılma gibi bazı hususların, dil ile ilgili yapılacak çeşitli çalışmalara düşünülmektedir. olumlu bakış açıları kazandıracağı Anadolu topraklarına Kırgız Türklerince aktarılan değerler birikimi kaybolmadan bu zenginliğin hâl bilgisine, toplumun hafızası demek olan dil açısından ulaşma çabası, Ulupamir’e özgü kültürel mirasın özünü ve çeşitlilik katkısını, muhafazaya hizmet edecektir.

LINGUISTIC STUDY ON PROPER NOUNS (ULUPAMIR NEIGHBORHOOD EXAMPLE)

This study is about the proper nouns that originate from common nous and it is built around a community that is called Krygyz Turks who lives in Van Province- Erciş District, Ulupamir Village. The main concerns of the study are: to determine the principal factors of the proper noun choices among Kyrgyz Turks between the years of 1990-2015, to be able to identify and evaluate the data -however hypothetical it is accepted- on the basis of word- meaning and structure- meaning relations. Unveiling the effects of the name choice process on the socio- cultural structure in the aforementioned region, explaining the proper noun- entity relations and if existent trying to uncover their correlations; sharing the findings about the irregular phonological changes that are independent from the meanings in the Turkish rooted person’s names that are used in the region can be listed as the subheadings. It is known that the proper nouns are label like names that are used to characterize the entities that don’t have an equivalent or resemblance with another entity and it is also known that they don’t have a correlation with the entity; they only make sense to the people who are in relation with the entity (Ergin, M.:2000) 3 . Studies of the past can make sense of today to some degree, it is necessary to have contemporary interdisciplinary researches to be able to keep up with the constant change and development. Among language studies proper noun researches usually are categorized within philological studies, however it has recently acquired new scientific research branches and methods especially with the developments concerning linguistic geography, word history and dialectology ( Aksan, 1982: 94). For this reason it is thought that it would have positive effects on the researches about linguistics to bring into attention the sociological, cultural, psychological reasons behind a proper noun choice and how these reasons shed light onto community’s approach. It is also deemed important to compare the old-new inclinations in the naming traditions among the locals of the region and discovering the new social acquisitions from the linguistic data. This study will serve to the protection of the cultural richness that is carried into our age and into Anatolia via Kyrgyz Turks through the memory of the people, through the language. It can be said that this cultural heritage that kept it itself alive with the aid of language will keep preserving its core. I would like to thank the authorities of Mus Alparslan University for supporting this project.

PDF

___

Akbaba Dilek Ergönenç (2012). “Nogay Türklerinde Kişi Adları”, Dil Araştırmaları, Sayı.10; sayfa 99-122.
Aksan, Doğan. (1977, 1982). Her Yönüyle Dil 1,3 Türk Dil Kurumu Yayını, Ankara
Aksan, Doğan.(1987). Her Yönüyle Dil. Cilt I., Atatürk Kültür ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları, Ankara.
Aksoy, Ö. A.; Barlas, A.; Bayraktaroğlu G.; Çıngı, A.; Dikmen, A. (1988): Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
Alimova Jyldyz (2011). Türkiye Türkçesi Ağızları İle Kırgız Türkçesinin Söz Varlığı Açısından Karşılaştırılmas., Yayımlanmamış Doktora Tezi, (Danışman Prof. Dr. Gürer Gülsevin), Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Lehçeleri Anabilim Dalı, İzmir.
Alkaya Ercan (2011). “Tatar Türklerinin Kullandığı Türkçe Kişi Adları Üzerine Bir Değerlendirme” (An Evaluation on Peron Names Used by Tatar Turks), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (Journal of Social Science), sayfa 115-137, Elazığ.
Ayverdi, İlhan (2005). Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Kubbealtı Neşriyat, İstanbul.
Banguoğlu T. (1974) Türkçenin Grameri, Baha Matbaası, İstanbul.
Baran, Mine (2014). “Pamir Yaylası’ndan Ulupamir Köyü’ne Kırgızlarda Sosyo-Kültürel Yaşam ve Mekânın Dili” bilig Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, Journal of Social Sciences of the Turkic World, Ahmet Yesevi Üniversitesi, sayı: 68, s.43-58, Ankara.
Caferoğlu Ahmet (1961). “Türk Onomastiğinde Köpek Kültü”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, sayfa 1.
Caparov Ş. (2004). Adam Attarı-El Baylığı, Bişkek, Obşestvenniy Fond Sodeystviya obrazovaniyu: Bişkek.
Clausan Sir Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford At The Clarendon Press.
Coldaşbaev Anvar S.; Yoldaş M. Asıf (2016). “Hıristiyanlık ve İslamiyetin Rus ve Kırgızların Ad Koyma Geleneklerine Etkileri”, Uluslararası Türk Kültür Coğrafyasında Sosyal Bilimler Dergisi (TURKSOSBİLDER) cilt 01, sayfa: 31-38.
Çelik, Celaleddin (2005) İsim Kültürü ve Din. Konya: Çizgi Kitabevi.
Dilipak Abdurrahman, Dilipak Asiye, Meriç Nevin, (1996). Ansiklopedik İsim Sözlüğü Risale Yayınları, İstanbul
Dor, Remy (1988). “Türkiye Kırgızları” (çev. Levent Yüksel), Tarih ve Toplum 9: 348-353.
Ergin, Muharrem (2000). Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yayınları, İstanbul.
Gökalp, Z. (1991). Türk Uygarlık Tarihi, (Hazırlayan: Yusuf Çotuksöken), İnkılap Kitabevi, İstanbul.
Gömeç, Saadettin (2011). Kırgız Türkleri Tarihi, Berikan Yayınevi, Ankara
Gülensoy, Tuncer (1999). “Türk Kişi Adlarının Dil ve Tarih Açısından Önemi” Türk Dil ve Edebiyat Dergisi (Türk Dili) C: 1999/I, Sayı: 565; sayfa.3-8.
Güngördü Erol (1991). “Ana Çizgileriyle Türk Kişi Adları Sistemi”, yayımlanmamış Yüksek Lisan Tezi, (Tezi Yöneten: Yrd. Doç.Dr. Leylâ Karahan), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi Bölümü, Ankara.
http://drmurataydin.com/turk-mitoloji-ansiklopedisit.pdf (e.t. 05.03.2018)
http://interrailturkiye.com.tr/vanda-oldugunua-sasiracaginiz-kimiz-icebileceginiz-koy/(e.t. 12.11.2017)
https://ipfs.io/ipns/tr.wikipedia-on-ipfs.org/wiki/Tanr%C4%B1_Da%C4%9Flar%C4%B1.html (e.t. 06.02.2017)
http://tdk.gov.tr/index.php?option=com_kisiadlari&view=kisiadlari (e.t. 11.07.2017)
https://tr.wiktionary.org/wiki/tigin (e.t. 21.03.2017)
http://tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=1332 (e.t. 07.07.2017)
http://www.ensonhaber.com/kirgiz-turkleri-vani-terk-ediyor-2015-01-23.html (e.t. 09.03.2018)
http://www.filozof.net/Turkce/nedir-ne-demek/12602-fergana-nerede-neresi-tarihi-hakkinda- bilgi.html (e.t. 10.08.2017)
http://www.milliyet.com.tr/bebeginize-iki-isim-koymaniz-dogru-degil--pembenar-yazardetay-aile- 1816026/(e.t. 09.03.2018).
http://www.nufusune.com/ercis-ilce-nufusu-van (e.t. 15.06.2017)
http://www.tdk.gov.tr (Kişi Adları Sözlüğü) (e.t. 14.08.2017)
http://www.turktarihim.com/Kırgızlar.html (e.t. 15.04.2017)
İnan Abdülkadir (1965), “Kazak ve Kırgız Yazı Dillerinde Dudak Benzeşmesi (Labial Attraksiyon) Meselesi” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 1964, sayfa. 67-76 Ankara
Kalın, İbrahim (2016), Ben, Öteki ve Ötesi (İslam-Batı İlişkileri Tarihine Giriş), İnsan Yay. s. 331, 4. Baskı, İstanbul
Kalilov K. (1983). Cakşı Salt- Caşoo Körkü. Frunze Kırgızstan
Karasar, Niyazi (2014). Bilimsel Araştırma Yöntemi. (26. Basım), Nobel Yayınları Ankara.
Kayıpov S. (2010). “Ethnological Review of the Van Kyrgyz”, International Journal of Central Asian Studies, 2010/14 Seoul, Korea, s. 181-199.
Kılıç, Filiz (2003). “Kırgız Türkçesinin İçkilik Ağzı”, Kök Sosyal ve Stratejik Dergisi, Vol. V., Num, 1. (Spring) s. 81-135
Kırgız, Ayşe Nur (2009). “Van Ulupamir Kırgız Ağzı Üerine Derleme Çalışması (İnceleme-Metin- Sözlük)” Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Türk Dili Bilim Dalı, (Tez Danışmanı: Doç. Dr. Gülşen Seyhan Alışık), İstanbul.
Ligeti, Lajos (1925). “Kırgız Kavim İsminin Menşei”, (çev. Ragıp Hulusi Bey), Türkiyat Mecmuası I: 235-249
Mukambayev C., (1957). “Kırgız Tilinin Dialektilerinin Klassifikatsiyası”, Mugalimder Gazetası, 24 Ocak 1957 sayısı.
Nirun, Nihat ve M. Cihat Özender (1990). Türk Sosyo-Kültürel Yapısı İçinde Adetler, Örfler, Görenekler, Gelenekler, (Milli Kültür Unsurlarımız Üzerinde Genel Görüşler’den ayrı basım olarak) Sayfa. 251-264, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları, Ankara.
Ohala, John J (1997). “Sound Symbolism”, Proc. 4th. Seoul International Conference on Linguistics (SICOL), 11-15 Aug., s. 98, Seoul.
Ögel, Bahaeddin (2001). Türk Kültürünün Gelişme Çağları, Türk Dünyası Araşıraları Vakfı Yayınları, İstanbul.
Pekaçar Çetin. (1995). Pamir (Afganistan) Kırgız Türkleri Ağzı, Doktora Tezi (Tez Danışmanı: Prof. Dr. Ahmet B. Ercilasun), Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Pekaçar Çetin. (1997). “Pamir Kırgız Türkleri”. Yeni Türkiye 19: 1299-1303.
Pulleyblank, Edwin G. (1990). “The Name Of Kirgiz”, Central Asiatic Journal, 34, Weisbaden: 98- 108
Rásonyi, Lászlo (1963). “Türklükte Kadın Adları”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, sayfa 63-87, Ankara.
Sağır, Adem (2011) “Sürgün Sosyolojisi Bağlamında Van-Ulupamir Kırgız Türkleri ile Oş- Karadenizli Türkler Üzerine Uygulamalı ve Kıyaslamalı Bir Çözümleme”, Turkish Studies, International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/4 Fall, 2011, p.263-286, Turkey.
Sağır, Adem (2012). Zorunlu Göçler, Sürgünler ve Yol Hikâyeleri: Ulupamir Kırgızları Örneği, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara.
Sakaoğlu, Saim (2001). Türk Ad Bilimi I: Giris, Türk Dil Kurumu Yay. s. 9-10-11, Ankara.
Saray Mehmet (1993). Kırgız Türkleri Tarihi, Yeni Türk Cumhuriyetleri Serisi-3, İstanbul.
Saussure, F. (1998). Genel Dil bilimin Dersleri. (çev. Berke Vardar) s.111- s. 114, Multilingual Yay., İstanbul.
Svantesson, Jon-Olof, “Sound Symbolism: the role of Word sound in Meaning” WIREs Cognitive Scinece, Wiley Periodicals, Mar., 2017, s.1-3.
Şişman R. Şenay (2018). Kişi Adları Üzerine Dilbilimsel Çalışma, Muş Alparslan Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi, Sonuç Raporu, Muş.
Vaman Shivram Apte (2004). The Student’s Sanskrit-English Dictionary (Revised-Enlarged) s. 187; toplam sayfa sayısı. 664, (Containing Appendices on Sanskrit Prosody and Important Literary and Geographical Names in the Ancient History of India) Motılal Banarsıdass Publishers (1970) Private Limited, Delhi.
Yudahin, K. K. (1998). Kırgız Sözlüğü (S.S.C. B. Bilimler Akademisinin Doğuyu İnceleme Enstitüsü, (Türkçeye çeviren: Abdullah Taymas), Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları:93-121, cilt:1-cilt: 2, Ankara.
Yunusaliyev B. M. (1971). Kırgız Dialektologiyası, Frunze, Mektep Basması.