Kırgız Türkçesinde alıntı kelimelerdeki ses değişmeleri

Kırgızlar tarihi süreçte, Araplar ve Arapça ile ilişkileri neticesinde özellikle din ve ahlaka dair çok sayıda kelime ve kavram alıntılamışlardır. Özbek ve Taciklerle olan ticarî ilişkileri, hayvancılık ve tarım alnındaki münasebetleriyle birlikte ise, bu alanlara ilişkin çok sayıda Farsça kökenli kelimeyi bünyesine katmıĢlardır. Ruslarla Çarlık döneminde başlayan yakın temas sonucu da, resmi dillerini Rusça yapmaya, günlük konuşmalarında Rusçayı ana dil düzeyinde kullanmaya varan yoğun baskının tesiriyle, büyük bir kısmını fonetik değişime uğratmadan benimsemek durumunda kalarak, çok sayıda siyasi, idari, bilimsel ve felsefi kelime ve kavram alıntısı yapmıştır. Moğollar ve Çinlilerle coğrafi bakımdan günümüzde de yakın bağlantısı bulunan Kırgızlar, tarihi süreç içerisinde çeşitli yakınlaşmalar yaşamış hatta savaşmıştır. Belirttiğimiz bu tür ilişkiler neticesinde de, göçebe toplumun kültürüyle bağlantılı bazı kelime ve kavramları alıntılamışlardır. Kırgız Türkçesinin alıntı kelimeler için uyguladığı ses kurallarını ve bu yöntemle Kırgız Türkçesinin özleştirme gücünü ortaya koymayı amaçlayan çalışmada, Kırgız Türkçesine Arapça, Farsça, Moğolca, Çince ve Rusçadan alıntı kelimelerin ses değişmeleri ele alınmıştır.

Changes in phonetics in the words borrowed by the Kyrgyz language

Throughout history, the Kyrgyz people borrowed many words and concepts especially on religion and ethics as a result of their relations with the Arabs and the Arabic language. They also borrowed many words of Persian origin on commerce, husbandry and agriculture from the Uzbek and Tajik peoples due to their relations with them in those fields. As a result of their close relations with the Russians which started in the tsar period, they not only made Russian as their official language and first language in their daily life due to the high pressure, but also borrowed many political, administrative, scientific and philosophical concepts from Russian, without phonetically changing many of them. Still geographically close to the Mongol and Chinese peoples, the Kyrgyz people got close to them, and even fought them in history. And as a result of such relations, they borrowed some words related to nomadic societies. This study aims to reveal changes in phonetics in the words borrowed by the Kyrgyz language from Arabic, Persian, Mongolian, Chinese and Russian in order to show the power of purification of the Kyrgyz language by means of examining its rules that it applies on borrowed words.

PDF

___

ABDULDAYEV, E, Azırkı Kırgız Tili, Kırgızistan Yay., Bişkek, 1998.
ABDULDAYEV, E., DAVLETOV, S., Kırgız Tili, Mektep Yay., Frunze, 1986.
ABDULDAYEV, E., İSAYEV, D., Kırgız Tilinin Frazyogiyalık Sözdügü, Mektep Yay., Frunze, 1980.
ABDULDAYEV, E., İSAYEV, D., Kırgız Tilinin TüĢündürmö Sözdügü, Mektep Yay., Frunze, 1984.
AHMATOV, T., DAVLETOV, S., Kirgizkiy Yizık, Mektep Yay., Frunze, 1975.
AHMATOV, T., MUKAMBAYEV, C., Azırkı Kırgız Tili, (Fonetika-Leksika), Mektep Yay., Frunze, 1978.
AHMATOV, T., ÖMÜRALİYEVA S., Kırgız Tili (Fonetika, Leksika), Frunze, Mektep Yay., 1990.
AKIN C.,Kırgız Sözlükçülüğü ve Kırgızca Sözlükler, Turkish Studies, International Periodical For the Languages, Literatureand History of Turkish or TurkicVolume 4/4 Summer 2009 (Sözlükçülük Sayısı), s.47-70.
AKMATOV, T. K.,Atnoşenniye Kırgızkogo Yizıka K Sibirskim Tuyrkskim Yizıkam, Frunze, Mektep Yay., 1983.
AKMATOV, T. K.,Zvukovoy Stroy Sovremennogo Kırgızkogo Literaturnovo Yizıka, Mektep Yay., Frunze, 1968.
AKMATOVA, A, Modern Dönem Kırgız Urukları Ve Kırgız Diyalekt Coğrafyası, “Turkish Studies”, International Periodical For the Languages, Literatureand History of Turkish or TurkicVolume 3/3 Spring 2008. 8-36.
AKSAN, D., Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim, TDK Yay., Ankara, 1982, C.III. s.31.
ATALAY, B, Divanü Lûgati’t – Türk Tercümesi, C. I-IV, Türk Dil Kurumu Yay., Ankara, 1986.
BAJİNA, İ. N.,Ruskaya Leksika v Sovremennom Literaturnom Kırgızkom Yizıke, Nauka, Frunze, 1954.
BAJİNA, İ.,Orfografiya Kirgizkih Slov v Russkih Tekstah, “Sovetskaya Turkologiya”, Baku, 1974, No: 5.
BARANOV, H. K.,Arabsko-Ruskiy Slovar, Nauka Yay., Maskva, 1958.
BASANGOV, B. B.,Russko – Kalmıtskiy Slovar, Nauka Yay., Maskva, 1940.
BASKAKOV, N. A.,Tuyrskiye Yizıki, Nauka Yay., Maskva, 1960.
BATMANOV İ. A.,Krakkoy Vvdeniye v Ġzuçeniye Kırgızkogo Yazıka, Mektep Yay., Frunze, 1947.
BELKİN, V. M.,Karmannıy Arabsko-Russkiy Slovar, Nauka, Maskva, 1970.
BERDİYEVA, G.,Arabskiy Zaimstvovaniye v TadjikskomYizıke, Duşanbe, 1969.
BOROVKOV A.K.,Leksika Sredne Aziyatskovo Tafsira XII-XIII. Vekof , Nauka Yay., Moskova, 1963.
BORUSOV., B. M., Russko – Arabskiy Slovar, Nauka Yay., Maskva, 1967.
BUDAGOV, L, Sravnitenıy Slovar Turetsko-Tatarskih Nareçiy, Sank-Peterburg, 1869 – 1871.
BUDAGOV, R. A.,İstoriya Slov v İstoriya ObĢestva, Nauka, Maskva, 1971.
CAFEROĞLU, A.,Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Enderun Kitabevi; İstanbul, 1993.
CAPAROV, Ş., SEYDAKMATOV, K., Kırgız Tilinin Sinonimder Sözdügü, İlim Yay., Frunze, 1984.
CLOUSON, S, G.,An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford, 1972.
ÇOROTEGİN T.K., Moldokasımov, K.S,. Kırgızdardın cana Kırgızıstandın Kıskaça Tarıhı. Biskek, 2000.
DEVELLİOĞLU, F.,Osmanlıca - Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi Yay., Ankara, 15. baskı, 1998.
DIYKANOV K.,Kırgız Tili Tarıhınan (Kırgız Dili Tarihinden) , Frunze (BiĢkek) , Mektep Yay., 1980.
DIYKANOV, K.,Kırgız Fonetikasının Tarıhı, Mektep Yay., BiĢkek, 1992.
DIYKANOV, K.,Kırgız Tilindegi Kıyın Maseleler Cana Tugra Cazuw, Bişkek, 1994.
DIYKANOV, K.,Kırgız Tilindegi Ündüülör, Mektep Yay., Frunze, 1959.
DIYKANOV, K., Kırgız Tilinin Körsötmö Kuraldarı, (Kırgız SSRinin Elge Bilim Berüü Ministirdigi SSSRinin 50. Cıldıgı Atındagı Emgek Kızıl Tuu Ordendüü Kırgız Mamlekettik Üniversiteti), Almaatı, 1998.
DIYKANOV, K., KUDAYBERGENOV, S., Kırgız Tilinin Morfologiyası, Mektep Yay., Frunze, 1956.
DMiTRİYEV, N. K.,Sootvetsviy r-z, İssledovanniya Pa Cravnitelnoy Grammatike Turkskih Yizıkov (I. Fonetika), Nauka Yay., Maskva, 1955.
DOERFER, G.,Türkische und mongolische Elementeim Neupersischen, C. I-IV, Wiesbaden, 1963- 1975.
EMRE, A, C.,Türk Lehçelerinin Mukayeseli Grameri (ilk deneme) , Fonetik, İstanbul, 1949.
ERCİLASUN, A, B.,Örneklerle Bugünkü Türk Alfabeleri, Ankara 1993.
ERCİLASUN, A, B.,Türk Dünyası Üzerine İncelemeler, Akçağ Yay., Ankara, 1999.
EREN, H.,Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Bizim Biro Yay., Ankara, 1999.
ERŞAHİN S., “Kırgızların İslamlaşması Üzerine Bazı Mülahazalar”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi,C. 39 S. 0.
ERŞAHİN, S.,Kırgızların İslamlaşması Üzerine Bazı Mülahazalar, “Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi”, C. 39 S. 0
GAFAROV, M, A.,Persidko-Ruskiy Slovar, Maskva, 1914 – 1927.
GÖMEÇ, S.,Türk Cumhuriyetleri ve Toplulukları Tarihi, Ankara, 1999.
GÜLSEVİN, G.,Uşak İli Ağızları (Dil Özellikleri, Metinler, Sözlük) , Ankara, 2002.
HERBERT, R., POPPE, N., Kırghız Manual, Bloomington, 1963.
HOROLETS, G. İ.,Fonetiçeskoye Osvoyenniy Russkoy Leksiki v Kırgızkom Yizıke, 1953. http://tr.wikipedia.org/wiki/K%C4%B1rg%C4%B1zistan_tarihi
İMANOV, A.,Kırgız Tili, “Mektep” Basması, Frunze, 1990.
İNAN, A.,Kazak ve Kırgız Yazı Dillerinde Dudak Benzeşmesi (Labial Attraksiyon) Meselesi, “Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten” 1964, Ankara, 1965, s.67.
İSMAİLOV, İ.,Turkiy Tillarda Kavm-Karindoşlik Terminlari, Taşkent, 1966.
KALKAN, M.,Kırgızlar ve Kazaklar, Selenge Yay., İstanbul, 2006.
KARAMANLIOĞLU, A., F., Kıpçak Türkçesi Grameri, Ankara. 1994.
KARASAYEV H.,Kaamus Naama (Kırgız Türkçesine, Arapça, Farsça, Moğolca, Çince, Rusçadan giren kelimeler ve Kırgız Türkçesinin kullanımdan düşen kelimeleri) , ġam Yay., Bişkek, 1996.
KARASAYEV, H.,Kamus Naama, Şam Yay., Bişkek,1996.
KARASAYEV, H.,Özdöştürülgön Sözdör, Redaktör: B.Ö.Oruzbayeva – Kırgız Sovyet Ansiklopedisinin Baş Redaktörü, Frunze, 1986.
KASAPOĞLU - ÇENGEL, H., Kırgız Türkçesi Grameri (Ses ve ġekil Bilgisi), Akçağ Yay., Ankara, 2005.
KASAPOĞLU ÇENGEL, H.,Türkiye Türkçesi ile Kırgız Türkçesindeki Ortak Alınma Kelimeler,“Türk Dili”, S: 521, Mayıs 1995, s. 467-479.
KORKMAZ, Z., Gramer Terimleri Sözlüğü, Ankara, 2003.
KUDAYBERGENOV, C.,Sintetiçeskiy Spolob Abrazavanniya Glagola v Kırgızkom Yizıke (ADD), Frunze, 1968.
KUNDUZOV, E.,Kırgızcadaki Arapça Kelimeler ve Bunların Arapça Öğrenimindeki Yeri, Gazi Üniversitesi - Eğitim Bilimleri Enstitüsü - Arap Dili Eğitimi Bilim Dalı (Danışman: Prof. Dr. Emrullah İŞLER, Ankara, 2006, (Yüksek Lisans tezi 106 sayfa).
LOYA, Y. B.,İstoriya Lingvistiçeskih uçeniy. Maskva, 1969.
MAGAZANİK, D. A.,Turetsko-Russkiy Slovar, Maskva, 1945.
MALOV, C. E.,Pamyatniki Drevneturkskoy Pismennosti, Maskva, AN CCCR Yay.,, 1951.
MUKAMBAYEV, C. M.,Kırgız Tilinin Dialektologiyalık Sözdörü. – İlim Yay.,, 1976.
MULLER B. V.,Persidko – ruskiy slovar, Maskva, 1960.
NADELYAYEV, V. M.,Nasilov, D. M., Drevnetyurskiy Slovar, Leningrad, 1969.
ORUCBAYEVA, B. O.,Slovaabrazavanniye v Kırgızkom Yizıke, Frunze, 1964.
OSMANOVA C., KONKOBAYEV, K., Kırgız Tilinin Frazeologiyalık Sözdügü, Kırgız – Türk “Manas” Üniversitesinin Çıgarmaları, Bişkek, 2001.
ÖNER, M.,Bugünkü Kıpçak Türkçesi (Tatar, Kırgız, Kazak Lehçeleri Karşılaştırmalı Grameri), TDK Yay., Ankara, 1998.
PERSİDKO – RUSKĠY SLOVAR (V dvuh tomah), Maskva, 1970.
POLNIY PERSĠDKO-ARABSKO-RUSKİY SLOVAR (Sost. Palkovnik İ. D Yagello). – Taşkent, 1909.
RADLOF, V.V.,Opıt Slovarya Tyurskih Nareçiy, I-IV, Spb., 1888-1911.
RADLOFF V.V.,Opıt Slovarya Tyurskih Nareçiy (Türk Diyalektleri Sözlüğü Denemesi) , I-IV, Spb., 1888-1911.
RADLOV B.B.,Opıt Slovarya Tyurkskih Nareçiy. Sankt-Peterburg. 1893 – 1911.
RAHİMOV, T. R.,Kitayskie Elementı v Sovremennom Uygurskom Yizıke (slovar). Maskva, 1970.
RASANEN, M.,Versuch einesetymologischen Wörterbuchs derTürksprachen. Helsinki, 1969.
RTSNÇTSNE, A. R.,Kratkiy Mongolsko-Ruskiy Slovar, (Pod Redaksiyey SANCAYEVA, G.D.), Maskva, 1947.
RUSSKO-KALMITSKĠY SLOVAR. – Sovetskaya Entsiklopediya Yay.,, Maskva, 1940.
SADVAKOV, G.,Yizık Uygurov Fergankoy Dolinı i Prablemı Vzaimodeystviye Uygurskih i Özbekskih Diyalektov, Alma-Ata, 1972.
SAGINBAYEV, B.,Türk Tili, Bişkek, 1995.
SANJEYEV, G. D.,O Turko-Mongolskih Leksiçeskih Paralleliyah, “Sovetkaya Turkologiya”, Baku, 1973. s.6.
SARTBAYEV, K.K.,Türk Tilderinin Salıştırmalı Gramatikası, Frunze, 1962.
SEVORTYAN, Ê.V.,Probnye stat’ik “Etimologičeskomu slovarji tjurskix jazykov”, Maskva, 1966.
STEİNGASS, F., A., Comprehensive Persian-Engllish Dictionary, Librairie du Lıban, Beirut, 1975.
ŞANSKTSY, N. M., İVANOV, B. B., ŞANSKAYA, T. V., Kratkiy EtimologiçeskiySlovar Ruskogo Yizıka, Maskva, 1961.
ŞARBATOVA, G. Ş.,Karmannıy Russko-Arabskiy Slovar, Maskva, 1968.
ŞERBAK, A. M.,Sravnitelnaya Fonetika Turkskih Yizıkov, Nauka Yay.,, Leningrad, 1970.
ŞİLOVA, E. N.,Slovar Turkizmov v Russkom Yizıke, Alma – Ata, 1976.
ŞİPOVA, E.N., Slovar Turkizmov v Ruskam Yizıke, Nauka Yay., Alma-Ata, 1976.
ŞUKUROV, C. ġ.,Kırgız Tilindegi Tataal Süylömdör, Frunze, 1955.
TENİŞEV, E. R.,Kırgızların ve Kırgızcanın Kökeni Sorunu Üzerine (Çev. C. Turgunbayev), “Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Dergisi”, S. 5, Ankara, 1996, s.56-71.
TENİŞEV, E. R.,O Partroyennii İstoriya Narodna-Razgavornogo i Literaturnıh Yizıkov, Tuyrkologoçeskiy İssledovaniye, Maskva, 1976.
TENİŞEV, E.,Drevne –Kırgızskiy Yizık, Kırgızistan Yay., Bişkek, 1997.
TINISTAN UUL, K., Ene Tilibiz, İstanbul, 1998.
TİMURTAŞ, F. K.,Osmanlıca Grameri, İstanbul, 1964.
UZBEKSKO – RUSKĠY SLOVAR, Maskva, 1959.
WEHR, H.,A Dictionary of Modern Written Arabic-English, Librairie du Liban, Beirut, 1980.
YANŞANSİN Y., KUDAYBERGENOV S., DIYKANOV, K., Kırgız Cazuusunun Tarıhınan, Frunze, 1958.
YANŞANSİN, Y.,Sotsialisttik Uluu Oktyabr Revolutsiyasınan Kiyin Kırgız Tilinin Leksikasının Ösüşü, Frunze, 1953.
YUDAHİN, K K.,Kirgizkiy-Ruskiy Slovar, Maskva, 1940.
YUDAHİN, K. K.,Kırgızca-Rusça Sözlük, (Çev. Abdullah Taymas I. Cilt A-J, Ankara 1945, II. Cilt K-Z, Ġstanbul, 1948.
YUDAHİN, K. K.,O Kırgızkom Termine Akın, Akademiku V. A. Gordlev-Skamu K yivo Semidesyatipyatiletuyu, Sbornik Statey, Maskva, 1953.
YUNUSALİYEV, B. M.,Kırgız Dialektologiyası, Mektep Yay., Frunze, 1971.