Kiğı demir madeni ve humbarahanesi

Osmanlılar zamanında Kiğı kasabası, kaza ve sancak merkezi konumunda idi. Önce Diyarbekir eyaletine, kısa süre sonra Erzurum eyaletine, I. Dünya Savaşı öncesinde, Harput Eyaleti’ne bağlanmıştır. Bu devirde, kazada muhtelif madenler çıkarılmıştır. Bunların en önemlisi, demir madeni olmuştur. Madenin geçmişi, Akkoyunlu Devleti öncesine uzanmaktadır. Osmanlılar zamanında, belli aralıklarla üretimi durdurulmuştur. Bu aralıklar dışında, eminler veya mültezimler aracılığıyla işletilmeye devam edilmiştir. IV. Murad, Revan (1635) veya Bağdad seferi (1638) sırasında burada bir humbarahane tesis etmiştir. Bir ara üretim durdurulmuş; 1735 yılında yeniden ihya edilmiştir. Benzer bir durum 1817 yılında tekrarlanmıştır. 1839 yılında, tamamen kapatılmıştır. Madenin varlığı, Osmanlı maden işletmeciliği, bölge ekonomisi ve silah sanayii açısından yararlı olmuştur. Çevredeki köylüler, madende görev almaları karşılığında belli vergilerden muaf tutulmuşlardır. Burada üretilen ham demir ve top humbaraları, öncelikle Erzurum kalesine gönderilmiştir. Ayrıca Doğu sınırındaki diğer kalelerin mühimmat ihtiyacının karşılanmasında önemli rol oynamıştır. Gerekli görülmesi halinde Trabzon limanı vasıtasıyla Avrupa sınırlarının mühimmat takviyesi için kullanılmıştır. Burada çalışan işçilerin sayı ve ücretleri; ham demir ve humbara üretiminin batman veya vukiyye bazında miktar ve tutarları; yapılan tesisler dolayısıyla kullanılan inşaat malzemelerinin fiyat ve tutarları; tesislerin müştemilatı, bunlara özel alet ve sairenin cinsi ve vasıfları hakkında elde edilen bilgiler, bölgenin ekonomik ve askeri tarihine ışık tutmaktadır.

Kigi iron mine and humbarahane

At the time of Ottoman Empire the Kigı town was the center of township and sanjak. Initially it was connected to the Diyarbekir state, then to the Erzurum state, before the World War I, finally it was connected to the Harput state. At that time, various mines were extracted in that township of which the most important was iron. The mine dates back to the Akkoyunlu State. In the Ottoman Empire’s period, its production was interrupted for certain occasions.. Except for those occasions, the production was continued by tacksmen and emeers. During his excursion to Revan (1635) or Bağdad (1638), IV Murat built a humbarahane here. For a moment the production was halted; in 1735 it revived again. In 1817 another case like this was repeated. In 1839 it was closed absolutely. The existence of mine helped the Ottoman mining, the economy of the region and weapon industry. The villagers in the vicinity of the mine were tax exempted for working in mine. The products; slabs and cannon humbaras were sent to the Erzurum castle. Also it had an important role in fulfilling the need of ammunition of other castles in the East border. if appropriated, the mine was used to fulfill the need of ammunition of Europe border through Trabzon port. The amounts of workers and their earnings, the amounts and sum of the production of slab and humbara on the basis of batman and vukiyye, the price and amounts of construction products that used in facilities, the curtilage of facilities, and the information obtained about the kind and characteristic of tools and so on, shed light on the economic and military history of the region.

PDF

___

BA. BA. Cevdet Darbhane Evrakı Tasnifi (C. DRB.), nr. 7/313; 17/808; 17/824; 37/1806; 42/2058; 45/2211.
BA. Bab-ı Defterî Baş Muhasebe Kalemi Bina Emini Defterleri (D. BŞM. BNE.), nr. 16188.
BA. Bâb-ı Defterî Baş Muhasebe Kalemi Defterleri (D. BŞM.), nr. 195; 8312.
BA. C. AS, nr. 1/6; 91/4184; 113/50332; 193/8329; 201/8620; 201/8620; 219/9339; 235/9952; 302/12498; 30518; 458/19089; 541/22667; 573/24123; 743/31236.
BA. C. DH., nr. 52/2590, 211/10510.
BA. Cevdet Maliye Evrakı Tasnifi (C. ML.), nr. 82/3763, 679/27870, 491/20000.
BA. Dahiliye Mektubî Kalemi Evrakı Tasnifi (DH. MKT.), nr. 1446/1.
BA. Hatt-ı Hümayun Tasnifi (HAT.), nr. 1255/48601; 289/17314-A; 825/37404-B.
BA. Maliyeden Müdevver Defterler Tasnifi (MAD.), nr. 615; 780; 4444; 5152; 6831; 6905; 8912; 8923; 8946; 10107.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BA), Tapu Defteri (TD), nr. 64. Tapu Kadastro Kuyud-ı Kadime Arşivi (TKKK), TD, nr. 126.
ALİ CEVAD, Memâlik-i Osmâniyye‟nin Tarih Coğrafya Lugâti, c. III, Kısm-ı evvel, Kasbar Matbaası, İstanbul 1314.
M. NASRULLAH, M. RÜŞDÜ, M. EŞREF, Osmanlı Atlası, XX. Yüzyıl Başları, Haz. Rahmi Tekin, Yaşar Baş, Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul 2003.
MUSTAFA NÂ„İMÂ, Târîh-i Nâ„imâ, c. 2, İstanbul Tarihsiz, s. 263-451; c. 3, İstanbul Tarihsiz, s. 1-452.
Pehlivan İbrahim Paşa Vakayi„-nâmesi, Hazırlayan. Salih Erol, Yüksek Lisans Tezi, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Eskişehir Haziran 2007).
Salname-i Vilayet-i Erzurum 1288, 1318.
SIDKÎ PAŞA, Gazavât-ı Sultân Murâd-ı Râbi, Hazırlayan. Mehmet Arslan, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2006.
ŞÂNÎ-ZÂDE Mehmed Atâullah Efendi, Şânî-zâde Târîhi, Hazırlayan. Ziya Yılmazer, c. 1, Çamlıca Yayınları, İstanbul 2008.
ŞEMSEDDİN SAMİ, Kamusu‟l-Alam, c. V, İstanbul 1314.
[ALTINAY] Ahmed Refik, Osmanlı Devrinde Türkiye Madenleri (967-1200), Devlet Matbaası, İstanbul 1931.
AKGÜNDÜZ Ahmed, Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, c. 3, Fey Vakfı Yayınları, İstanbul 1991; c. 5, Fey Vakfı Yayınları, İstanbul 1992.
ARSLAN Ali, “Osmanlı İmparatorluğu Maden Teşkilatında Serbestiyet Sistemi I”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Sayı. 43, Eylül 1988, s. 58-61.
BAŞ Yaşar, “Kiğı Livası Beyi Mehmed Bey”, III. Bingöl Semozyumu (17-19 Eylül 2010), Bingöl Belediyesi Yayınları, Bingöl 2011, s. 389-396.
BEYGÜ Abdurrahman Şerif, “Köprülüler Devrinde Kiğı Demir Madenlerinden Yapılan Top Güllelerinin Avrupa Seferleri İçin Erzurum‟dan Gönderilmesine Ait Üç Vesika”, Tarih Vesikaları Dergisi, Sayı: 11, s. 335-337.
ÇAĞATAY Neşet, “”Osmanlı İmparatorluğu‟nda Maden İşletme Hukuku”, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi (DTCFD.), c. II, Sayı. 1, Ankara 1943, s. 117-126.
ÇAKIR Baki, Osmanlı Mukataa Sistemi (XVI-XVIII. Yüzyıl), Kitabevi Yayınları, İstanbul 2004.
FAROQHİ Suraiya, Bruce McGovan, Donald Quataert, Şevket Pamuk, Osmanlı İmparatorluğu‟nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, Editör: Halil İnalcık, Donald Quataert, Eren Yayınları, İstanbul 2006.
FAROQHİ Suraiya, Osmanlı Şehirleri ve Kırsal Hayatı, Çev. Emine Sonnur Özcan, Tarih Vakfı Yayınları, Ankara 2006.
GENÇ Mehmet, “İltizam”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), c. 22, İstanbul 2000, s. 154-158.
GENÇ Mehmet, “Mukataa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), c. 31, İstanbul 2006, s. 129-132.
HALAÇOĞLU, Ahmet, “Humbaracı”, Türkiye Diyanet vakfı İslâm Ansiklopedisi c. 18, İstanbul 1998, s. 349.
KARAL Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, c. 5, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1988.
KORKUTATA A. Nasır, “Kiğı Humbara ve Gülle Dökümhanesi” II. Bingöl Sempozyumu (25-27 Temmuz 2008), Bingöl Belediyesi Kültür Yayınları, Bingöl 2009, 369-376.
ÖZVAR Erol, Osmanlı Mâliyesinde Mâlikâne Uygulaması, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2003.
PAKALIN Mehmed Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, c. 3, Türk Tarih Kurumu, İstanbul 1983.
PAMUK Bilgehan, “Canca (Gümüşhane) Maden Mukataasında İltizam Uygulaması”, Karadeniz Araştırmaları, c. 4, Sayı. 16, Ankara, Kış 2008, s. 39-48.
PAMUK Bilgehan, “XIX. yüzyılda Çapakçur (Bingöl) ve Yöresinde Ekonomik Faaliyetler: Madencilik ve Yaygın İş Kolları”, Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı. 1, Bingöl Bahar 2011, s. 103-116.
SAĞLAM Nevzat, “5152 Nolu ve H. 1052/M. 1642 Tarihli Maliyeden Müdevver Deftere Göre Kiğı ve Köylerinde İskân ve Nüfus”, II. Bingöl Sempozyumu (25-27 Temmuz 2008), Bingöl Belediyesi Kültür Yayınları, Bingöl 2009, s. 295-346.
SAHİLLİOĞLU Halil, “Bir Mültezim Zimem Defterine Göre 15. Yüzyıl Sonunda Osmanlı Darphane Mukataaları”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası (İÜİFM), c. 23, Sayı. 1-2, İstanbul 1962-1963, s. 145-218.
SERTOĞLU Mithat, Osmanlı Tarih Lûgatı,Enderun Yayınları, İstanbul 1986. TDK Tarama Sözlüğü, c. IV, Ankara 1957.
UZUNÇARŞILI İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, c. II, Ankara 1988; c. 3, Kısım 1, Ankara 1988.
YILMAZER Ziya, “Murad IV”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), c. 31, İstanbul 2006, s. 177-183.
YİĞİTBAŞ M. Sadık, Kiğı, İstanbul 1950.
http://tr.wikipedia.org/wiki/1828-1829_Osmanl%C4%B1-Rus_Sava%C5%9F%C4%B1, Erişim tarihi: 25.06.2011.
http://tr.wiktionary.org/wiki/iltizam, Erişim tarihi: 25.06.2011.