İttihat ve Terakkȋ’nin Bir “Fırka Şeyhülislȃmı” arayışı ve Musa Kȃzım Efendi’nin Şeyhülislȃmlığa getirilişi

Bu makalede İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin II. Meşrutiyet döneminde Meşîhat makamını kontrol altına almak amacıyla yaptığı girişimler ele alınmıştır. II. Meşrutiyet’in ilk günlerinde yaşanan kabine krizinin aşılmasında meşîhat makamının oynamış olduğu rol, Tanzimat hareketi ile birlikte Osmanlı siyasal sistemi içerisindeki yetkilerinin azaltılmış olduğu düşünülen bu kurumun hâlâ etkili olduğunu göstermiştir. II. Adülhamid’e karşı vermiş olduğu mücadelede bir kısım ulemânın desteğini elde etmiş olan İttihat ve Terakki Cemiyeti, II. Meşrutiyet döneminde iktidarını ve icraatlarını meşrulaştırmak için meşîhat makamını kontrol etmek istemiştir. II. Meşrutiyet döneminde uzunca bir süre meşîhat makamında kalan Musa Kâzım Efendi’nin şeyhülislâmlığa getirilişi Cemiyet’in bu politikaları ile bağlantılıdır.

Comittee of Union and progress’ search for a “Party sheikhulislam” and appointment of Musa Kazim Efendi to the Sheikhulislamate

Comittee of Union and Progress’ attempts for controlling Meshihat institution in the Ottoman second constitutional monarchy is held in this article. During the early days of second constitional period, the role which was played by the Meshihat in overcoming the cabinet crisis has shown that this institution is still effective in politics. During opposition movements against Abdülhamid II, The Committee of Union and Progress which had support of some members of ulema class sought to controll the Meshihat institution to legalize its own policies in the second constitional period. Appointment of Musa Kâzım Efendi who was a Sheikhulislam for a long time in the second constitiuonal monarchy period to the Meshihat was related with Comittee’s these attempts.

PDF

___

AHMAD Feroz (1995). İttihad ve Terakki, Çev.: N. Yavuz, İstanbul: Kaynak Yayınları.
AHMED Şîrânî (1335). “Mehâkim-i ġer’iyye’nin Lüzûm-ı İ’âdesi” İ’tisâm, S: 8, s. 1-4.
AKŞİN, Sina (1998). Jön Türkler ve İttihat Terakki, Ankara: İmge Yayınları.
ALİ Cevat, (1991). İkinci Meşrutiyetin İlanı ve Otuzbir Mart Hadisesi, Ankara: TTK Yayınları.
ALTUNSU, Abdülkadir (1972). Osmanlı Şeyhülislâmları, Ankara: Ayyıldız Matbaası.
BAYAR, Celal (1997). Ben de Yazdım, C: 1, İstanbul: Sabah Yay.
BAYUR, Yusuf Hikmet (1991). Türk İnkılâbı Tarihi, C: 2/4, Ankara, TTK Yayınları,.
BİRİNCİ, Ali (1990). Hürriyet ve İtilâf Fırkası, İstanbul, Dergâh Yayınları,.
British Documents on Foreign Affairs (1985). C: 20, London: University Publications of America.
CAVİD Bey (1945). “Felâket Günleri: Mütareke Devrinin Feci Tarihi”,Tanin, 15 ġubat 1945.
CEMÂLEDDİN Efendî (1336). Şeyhülislâm-ı Esbak Cemâleddin Efendî Merhûmun Hâtırât-ı Siyâsîyyesi, Dersaadet: M. Hovagimyan Matbaası.
DANİŞMEND, İ.Hami (1961). İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C: 4, İstanbul: Türkiye Yayınları. Dîvân-ı Harb-i Örfî Muhâkemâtı Zabıt Cerîdesi (1335).
DURU, Kâzım Nami (1957). İttihat ve Terakki Hatıralarım, İstanbul: Sucuoğlu Matbaası.
GÖVSA, İ. Alaaddin (1946). Türk Meşhurları Ansiklopedisi, İstanbul: Yedigün Neşriyatı.
GÜRER, A. Şamil (2003). Gelenekle Modernite Arasında Bir Meşrutiyet Şeyhülislâmı: Musa Kâzım Efendi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi.
HÂLİM Sâbit (1329). “İçtimâ’î Usûl-i Fıkıh”, İslâm Mecmuası, S: 5, s.145-150.
HANİOĞLU, şükrü (1981). Bir Siyasal Düşünür Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dönemi, İstanbul: Üçdal Neşriyat.
HANİOĞLU, Şükrü (1985). Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türklük (1889-1902), İstanbul: İletişim Yayınları.
İBNÜLEMİN M. Kemâl (1982). Son Sadrazamlar, C: 1-4, İstanbul: Dergâh Yayınları.
İlmiye Sâlnâmesi (1334). Dârü’l-hilâfeti’l-aliyye: Matbaa-i Âmire.
İPŞİRLİ, Mehmet (1993). “Cemaleddin Efendi”, DİA, C: 7, s. 309- 310.
İSTANBUL Müftülüğü Şer’iyye Sicilleri Arşivi, Ulemâ Dosyaları, Şeyhülislâm Musa Kâzım Efendi, Dosya No. 520.
İZMİRLİ İsmail Hakkı (1329). “İçtimâ’î Usûl-i Fıkha İhtiyaç Var mı?” Sebilürreşâd, S: 298, s. 211-216.
İZMİRLİ İsmail Hakkı (1334).”Diyanet ve Kaza” Sebilürreşâd, S: 373, s. 159-161.
KARA, İsmail (1997). Türkiye’de İslâmcılık Düşüncesi: Metinler/ Kişiler, C: 1, İstanbul: Kitabevi.
KARA, İsmail (1998) “Ulemâ-Siyaset İlişkilerine Dair Önemli Bir Metin-Muhalefet Yapmak / Muhalefete Katılmak”, Divan, S:4, 1998: 1-25.
KARA, İsmail (1999) “Musa Kâzım Efendi”, Osmanlılar Ansiklopedisi,C: 2, İstanbul: Yapı Kredi Yayıncılık, s. 260- 261.
KARA, İsmail (2000) “Ulemâ-siyaset İlişkilerine Dair Metinler” Divan, S:7 s. 65-134.
KARA, İsmail (2001) İslâmcıların Siyasi Görüşleri : Hilafet ve Meşrutiyet, İstanbul: Dergâh Yayınları.
KARAL, E. Ziya (1999). Osmanlı Tarihi, C:9,Ankara: TTK. Yayınları.
KOCA, Ferhat (2002). Şeyhülislâm Musa Kâzım Efendi’nin Hayatı ve Fetvâları, Ġstanbul: Rağbet Yayınları.
KOLOĞLU, Orhan (2000). İttihatçılar ve Masonlar, İstanbul: Eylül Yayınları.
KUSHNER, David (1990). “Şeyhülislâm Musa Kâzım Efendi’s Ideas on State and Society.” V.Milletlerarası Türkiye Sosyal ve İktisat Tarihi Kongresi,Tebliğler (İstanbul, 21-15. 8. 1989), Ankara: TTK Yayınları, s. 603-610.
LÜTFİ Bey. Osmanlı Sarayının Son Günleri, İstanbul: Hürriyet Yayınları.
MARDİN, Ebululâ (1966). Huzur Dersleri, C: 1-3, İstanbul: İsmail Akgün Matbaası. Meclis-i Âyân Zabıt Cerîdesi (1982). D:1-4, Ankara: TBMM Basımevi.
Meclis-i Mebûsân Zabıt Cerîdesi (1982-1991). D:1-4, Ankara: TBMM Basımevi.
MEHMED Sâhib (1325). “Makâm-ı Celîl-i Meşîhat-ı İslâmiye’den Bilumûm Nâib ve Müftilere Kâffe-i Bilâd-ı İslâmiye Ulemâ ve Meşâyih-i Kirâmına Hitâben Tastîr ve İrsal Kılınan Beyânnâmedir”, Sırât-ı Mustakîm, S: 51, s. 385-387.
MENTEŞE, Halil (1946). “Eski Meclis-i Mebusan Reisi ve Hariciye Nazırı Halil MenteĢe’nin Anıları”, Cumhuriyet, 26 Kasım 1946.
MUSA Kazım Efendi (1336), Külliyât-ı Şeyhülislâm Musa Kâzım : Dînî, İçtimâî Makâleler, Ġstanbul: Evkâf-ı İslâmiye Matbaası,.
MUSA Kazım Efendi (2002). Külliyȃt: Dinȋ ve İçtimai Makaleler, Haz. F. Koca, Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
MUSTAFA, Ragıp (1933). İttihat ve Terakki Tarihinde Esrar Perdesi, İstanbul: AkĢam Kitaphanesi.
OCAK, A. Yaşar (1998). Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler (15.-16. Yüzyıllar), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
REINHART, Kevin (2001). “Musa Kâzım Efendi: From İlm to Polemics”, Archivum Ottomanicum, S: 19, s. 281-306.
ŞEYH Mihriddin Ârûsî -Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi- (1326) “Şeyhülislâm Efendi Hazretlerine”, Hikmet, S: 37, s. 2-3.
TALÂT Paşa (1994). Talât Paşa’nın Anıları, Haz. A. Kabacalı, İstanbul: İletişim Yayınları.
TBMM Arşivi, Eski Osmanlı Âyân Meclisi Üyeleri Kütük ve Özlük Dosyaları (Musa Kâzım Efendi), Dosya No. 44.
TUNAYA, Tarık Zafer (1998). Türkiye’de Siyasal Partiler, C: 1, Ġstanbul: İletişim Yayınları.
TÜRKGELDİ, Ali Fuad (1951). Görüp İşittiklerim, Ankara: TTK Yayınları.
YAKUT, Esra (2005). Şeyhülislamlık: Yenileşme Döneminde Devlet ve Din, İstanbul: Kitap Yayınları.
YALÇIN, H. Cahit (1935). “Meşrûtiyet Hatıraları”, Fikir Hareketleri, S: 117-118).
YALÇIN, H. Cahit (1936) “Tanıdıklarım: Musa Kâzım Efendi”, Yedigün, S:165, s. 10.
ZARCONE, Thierry (1991). “Soufisme et Franc-Maçonnerié A La Fin de L’Empire Ottoman: L’Exemple Du ġeyhülislâm Musa Kâzım Efendi”, Anatolia Moderna Yeni Anadolu, Paris- İstanbul, s. 201-208.
ZİYA Gökalp (1329a). “Fıkıh ve İçtimaiyat”, İslâm Mecmuası, S: 2, s. 40-44.
ZİYA Gökalp (1329b) “İçtimâi Usûl-i Fıkıh”, İslâm Mecmuası, S: 3, s. 84-87.
ZİYA Gökalp (1331) “Diyânet ve Kaza”, İslâm Mecmuası, S: 35,s. 756-760.