İSTANBUL'UN TEMEL İHTİYAÇLARINDAN MAHRUKÂTIN (ODUN VE KÖMÜR) ÖNEMİ VE MAHRUKÂT ARZ PİYASASI(1789-1918)

Osmanlı Devleti'nin idari ve askeri merkezi olan İstanbul, bu özelliklerinin bir sonucu olarak sahip olduğu yüksek nüfus miktarı ve yoğunluğuyla asırlarca devasa bir tüketim merkezi olma özelliğini korumuştur. Bu şartlar altında geleneksel bir anlayışın devamı olarak piyasada ihtiyaç duyulan mal ve hizmetlerin bol, ucuz ve kaliteli olmasını sağlamakla kendisini sorumlu ve yetkili gören İdare, temel tüketim maddelerinin ve bunlar içerisinde özellikle mahrukâtın (odun ve kömür) temini için mal ve hizmet piyasasını, kurumsal ve kişisel görevlendirmelerle, bakanlıklar seviyesinde gerek üretim ve gerekse arz sürecinde sürekli takip ederek kontrol altında tutmanın gayreti içerisinde olmuştur. Bu süreçte piyasada mahrukât miktarının ve fiyatının takibi, problemlerin tespiti ve çözüm için alınacak tedbirlerin uygulanmasında Dâhiliye Nezareti ve (1855'ten sonra) Şehremaneti daha aktif olmak üzere Ticaret ve Ziraat Nezareti ile Orman Maden ve Ziraat Nezareti (1893'ten sonra) görev alan idari birimler olmuştur. Bu çalışmada İstanbul için "temel ihtiyaçlardan olan" odun ve kömür piyasası çeşitli yönleriyle incelenmiştir. İstanbul halkı için odun ve kömür bir tüketim maddesi olarak önemli olmakla birlikte temel üretim faktörlerinden ve üretim için en önemli girdilerden biri olarak da asırlarca önemini korumuştur. Gündelik hayatta tüketici kesimlerin ve sanayinin vazgeçilmez enerji kaynağı olan bu maddelerin İstanbul piyasası için önemi, arz piyasası, üretim sahaları, üretim aşamaları ile mahrukât piyasanın kontrolünde devletin rolü ve yöntemi Başbakanlık Osmanlı Arşivi kaynakları temel alınarak incelenmiştir.

ONE OF THE BASIC NEEDS OF ISTANBUL (1789-1918): THE IMPORTANCE AND SUPPLY MARKET OF FUEL (FIREWOOD AND COAL)

With the amount and density of its population, Istanbul, the administrative and military center of the Ottoman Empire, survived for centuries as the center of a massive consumption. The basic issue had always been the matter of supply of the essential needs of the population of the capital. Administration, as a continuation of a traditional understanding, had seen itself competent and responsible for ensuring the required goods and services on the market to be abundant, cheap and of good quality. By personal and institutional appointments and by continuous monitoring, control and orientation at the ministerial level in the process of both production and also supply, the administration had been in the effort of keeping under control the market of goods and services for the supply of basic consumption goods and especially fuel (mahrukât) within them. In this study, fuel (wood and coal) that is "one of the basic needs" for Istanbul is discussed. For ages, besides being important consumption goods for the people in Istanbul, wood and coal have also been basic production factors and two of the most important inputs for consumption. The importance of these goods for the market in Istanbul, their supply market, production areas, the methods and role of the government in the control of the market and in the production steps of these indispensable goods that are sources of energy for everyday life, consumption and industry have been investigated on the basis of the resources of the Prime Ministry Ottoman Archives.

PDF

___

I.Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık Osmanlı Arşivi Kaynakları (BOA)
Sadaret Amedi Kalemi (A.AMD)
12/8, 1265 Z 29.
155/47, 1271 Za 04.
160/85, 1271 Za 26.
163/34, 1271.
245/15, 1274 Z 04.
199/4, 1271 L 6.
55/2749, 1172 c 29.
115/5711, 1197 Ş 21.
143/7129, 1203 B 29.
147/7350, 1203 B 29.
32/1576, 1213 N 29.
41/2048, 1153 M 29.
58/2870, 1195 S 29.
99/4938, 1218 Ra 29.
20/961, 1228 Ra 29.
29/1430, 1230 Ca 29.
44/2161, 1175 B 29.
13/620, 1217 N 03.
2426/27, 1318 B 14.
1302/18, 1326 Z 11.
554/58, 1320 R 29.
2153/108, 1316 Ş 13.
1302/18, 1326 Z 11.
1433/104, 1304 L 29.
1569/16, 1306 Ra 24.
2296/150, 1317 N 13.
2308/1, 1317 L 19.
2421/91, 1318 B 4.
2423/58, 1318 B 7.
2426/27, 1318 B 14.
2689/66, 1326 Za 29.
2773/49, 1327 S 29.
652/52, 1320 N 20.
99/44, 1337 Ca 25.
156/ 1325 B-1, 1325 B 03.
158/1325 Ş-018.
158/1325 Ş-15.
12/523, 1274 L 24.
59/2799, 1295 N 25.
12/1325 B-1, 1325 B 03.
199/10, 1333 Za 10.
193/19, 1332 Za 10.
24/2367, 1325 N 10.
148/62, 1325 C 27.
299/99, 1325 Ca 13.
1335 senesi İstanbul Beldesi İhsaiyat Mecmuası, Matbaa-i Osmaniye, Dersaâdet, 1337.
Basiretçi Ali Efendi (haz.Nuri Sağlam), İstanbul Mektupları, Kitabevi, İstanbul 2001
DÜNDAR Fuat, İttihat ve Terakki'nin Müslümanları İskân Politikası (1913-1918), İletişim Yayınları, İstanbul 2001.
ERGİN Osman Nuri, Mecelle-i Umur-ı Belediye, c.2, İİBB yay., İstanbul 1995.
FAROQHİ Suraiya, "Krizler ve Değişim, 1590-1699", Osmanlı İmparatorluğunu Ekonomik ve Sosyal Tarihi, (ed.Halil İnalcık Donald Quataert), cilt 2, Eren yay., İstanbul 2004.
.................., Osmanlı'da Kentler ve Kentliler, (çev. Neyyir Kalaycıoğlu), Tarih Vakfı Yurt yay., İstanbul 1993.
GENÇ Mehmet, Devlet ve Ekonomi, Ötüken yay., İstanbul 2000.
İhsaiyat-ı Maliye (Maliye İstatistikleri) 1885-1909, (çev. Fehmi Tümer), Maliye Bakanlığı APK Kurulu Başkanlığı, 2000.
İNALCIK Halil, Osmanlı İmparatorluğu'nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, c.1, 2000.
KESKİN Özkan, Orman ve Ma'âdin Nezareti'nin Kuruluşu ve Faaliyetleri, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2005.
KOCA H.İbrahim, Kanun ve Nizamnameler Işığında Dersaâdet Belediye Teşkilatı (1855-1313), İÜSBE Sosyal Siyaset Bilimi, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1996.
Maliye Nezareti, 1336 Senesi Kavanin ve Nizamat-ı Maliye Mecmuası, İstanbul 1337.
MANTRAN Robert, 17.Yüzyılın İkinci Yarısında İstanbul, (çev.M.Ali Kılıçbay, Enver Özcan), TTK Ankara 1990.
MCGOWAN Bruce, (ed. Halil İnalcık,Donald Quataert), Osmanlı İmparatorluğunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, 1600-1914, c.2, Eren yay., 2000.
ÖZTEL Muharrem, "Osmanlı Devleti'nde Sosyoekonomik Yapısıyla Önce Çıkan Vilayet ve Sancakların Kamu Maliyesindeki Yeri ve Önemi (1325-1327/1909-1912)", Maliye Dergisi, sayı 160, Ocak-Haziran 2011
SAYIN Abdurrahman Vefik, Tekâlif Kavaidi, Maliye Bakanlığı APK Kurulu Başkanlığı, Ankara 1999.
Senelik İhsaiyat-ı Maliye (1329), II. Sene, İstanbul: Maliye Nezareti Matbaayı Amire, 1326.
Şehremaneti İstanbul Beldesi İhsaiyat Mecmuası, Şehremaneti İstatistik Şubesince Tertip Edilmiştir, Dersaâdet 1328.
UZUN Ahmet, İstanbul'un İaşesinde Devletin Rolü: Ondalık Ağnam Uygulaması 1783-1857, TTK yay., Ankara 2006.
ÜLGENER Sabri, Darlık Buhranları ve İslam İktisat Siyaseti, Mayaş Yayınları, Ankara 1984.