204108

İLK İSLÂM FETİHLERİ VE SĀSĀNİ DEVLETİ’NİN ÇÖKÜŞÜ

S?s?nilerin yıkılışı, sadece İslâm tarihinin değil, Ortaçağ ve dünya tarihinin de en önemli olaylarından biridir. Toroslar'da Bizanslılar, Kafkaslarda Hazarlar, Fransa'da da Kar Martel tarafından durdurulan İlk İslâm fetihleri S?s?ni engelinin ortadan kalkmasıyla Asya'nın engin coğrafyasına açılmıştır. Böylece Batı'da güney Akdeniz kıyıları ile sınırlı kalan İslâm egemenliği Asya'da kendisine uçsuz bucaksız bir yayılım alanı bulmuş Türklerin de Müslümanlarla ilk karşılaşmaları bu olay sonucu gerçekleşmiştir. İranlıların ve özellikle de Türk-Moğol kavimlerinin İslâm'ı kabul etmeleri dünya tarihinde oldukça önemli sonuçlar doğurmuştur. Zira İslâm egemenliğinin ileriki asırlarındaki atılımlarında başrolü Orta Asyalı Müslüman halkların oynadığı görülmektedir. Bu bakımdan ilk İslâm fetihleri esnasında S?s?nilerin, Bizans ve Hazar Hakanlığının aksine S?s?nilerin hızlı biçimde çökmesinin İslâm ve genel olarak dünya tarihi açısından en önemli olaylarından biri olduğu görülmektedir. S?s?ni topraklarının Müslüman Arapların eline geçmesi Müslümanlara sadece stratejik açıdan büyük avantaj sağlamamış ayrıca kadim İran medeniyeti ve kültürünün de Müslümanlar tarafından özümsenmesi sonucunu doğurmuştur. İran halkları zaman içerisinde İslâmiyet'i benimserken; S?s?nilerin siyasî, idarî, askerî, malî, sanatsal ve edebî mirasını sahiplenen Müslümanlar bunları kendi gelenekleri ile birleştirerek yüksek bir uygarlığın temellerini meydana getirmişlerdir. Böylece İran'ın Müslüman Arapların eline geçmesi sonucunda İslâm'ın salt Arapların ulusal dini olarak algılanılması süreci sona ererek, evrensel bir İslâm kültürünün oluşmasında ilk adımlar atılmıştır. Bu durum, İran coğrafyasının kendi kültürel kodlarına sahip çıkarak İslâm dinine girmesinden kaynaklanmıştır. Zira Mısır, Suriye ve Kuzey Afrika ilk İslâm fetihleri sonucunda büyük ölçüde Araplaşırken; İranlılar İslâm dini ile kendi kültürel miraslarını bir sentez hâline getirmeyi başarmışlardır. Nitekim Arapça ile İranî dillerin sınırları aradan geçen asırlara rağmen bu günde hemen hemen S?s?nilerin çağıyla aynıdır. Bu durumun en büyük sebebi İslâm öncesi S?s?ni /İran edebiyatının gücü ve bu edebiyata İslâmî asırlarda da kıskançlıkla sahip çıkılmasıdır. Bazı araştırmacılar İran ve çevresinde Şiî mezheplerin yaygınlaşmasını da İslâm öncesi İran kültürünün etkisi ve Arap fatihlere duyulan tepkiyle açıklamışlardır. Sonuç olara S?s?nilerin yıkılmasıyla İran'ın Müslüman Araplar tarafından fethedilmesinin, İslâm ve Dünya tarihinde geniş sonuçlarıyla oldukça önemli bir olay olduğu görülmektedir

THE FIRST ISLAMIC CONQUESTS AND THE FALL OF SASANIDS

The fall of Sasanids is one of the most important events not only in the islamic history but also in the history of middle age sand the whole world. The first islamic conquests which were ceased by the Byzantines at the Taurus Mountains, the Khazars at the Caucasus Mountain sand Karl Martell in France spread to the immense geography of Asia after destroyed the Sasanid’sobstacle. Thus, the islamic sovereignty which was limited with the shores of Southern mediterranean in the West finds a vastfield of disseminationand at theend of thisevent, Turkish people encounter firstly with the Muslims. Persians and especially Turkish-Mogolian tribes’ acceptance of Islam causes ubstantially important results in the world history. Because it is seen that the leading role belongs to muslim central asian folks in the developments of islamic sovereignty in the future centuries. From thi spoint of view, it is also noticed that the fast fall of Sasanids is one of the most important events in the islamic and world history, unlike the Sasanids, Byzantine sand the Khazar’s Khanate during the first islamic conquests. The lands of Sasanids are held by Muslim Arabs, so the Muslims have a great advantage strategically and it causes the assimilation of the ancient persian civilization and culture While the Persian’s folks accept İslam with time, the Muslims who possess the Sasanids’ political, administrative, military, financial, artistic and literary heritage provide the foundations of great civilization, joininig with the irown traditions. Thus, the period of perception which Islam is a national religion foronly Arab sends up with the occupation of Persia by Muslim Arabs, it is taken the first steps at the formation of a universal islamic culture. This situationarises from Persians’acceptance of Islamic religion with having own cultural codes of persian geography. While Egypt, Syria and the North Africa are considerably Arab at the end of first islamic conquests, the Persians succeed integrating their own cultural heritages with islamic religion. Thus, arabic and irani languages’ borders are nearly alike in the period of Sasanids to day in spite of past centuries. The great est reason of this situation is the force of Persian and Sasanid’s literatüre in the pre-islamic period and protecting jealously this literature at the islamic centuries. Some researchers explain that the proliferation of Shia sects in Persia and its around is the effect of Persian’s culture and the reaction against the Arabian conquerors. Finally, with the decay of Sasanids, it is noticed that the Persian’s conquest by muslim Arabs is one of the most

PDF

___

ADKĀʾİ, Parviz Hamadan, E.I. Vol. XI, Fasc. 6, pp. 608-612.
AGACANOV, Sergei, Selçuklular, Çevirenler: Ekber N. Necef, Ahmet R. Annaberdiyev, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2006s
AKYÜZOĞLU, İlyas, İbn-i Miskeveyh ve Tarih Anlayışı, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara, 2003),
ARRİANOS, Flavius, İskender’in Seferi, Aleksandrou Anabasis, Çeviren: Furkan Akderin, Alfa Yayınları, İstanbul, 2005
ATİYA, Aziz, Doğu Hıristiyanlığı Tarihi Çeviren Nurettin Hiçyılmaz. Doz, İstanbul.2005
AVCU, Ali, Karmatîler: Ortaya Çıkışları, Fikirleri, Edebiyatı ve İslam Düşüncesine Katkıları, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, Cilt 10 Sayı 3, 2010
BAHADIR, Gürhan “Anadolu’da Bizans-Sasani Etkileşimi”, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011, p. 685-703
BALCI, İsrafil, “Rivayetin Metne Dönüştürülmesinde Ravi Tasarrufuna Seyf b. Ömer’den Örnekler”, İslâmî İlimler Dergisi, Yıl 3. Sayı 2. Güz 2008
BARTHOLD, V.V. Müslüman Kültürü, M. Fatih Karakaya, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 2013
BELAZURÎ, Fütûhu’l Büldan, Çeviren: Mustafa Fayda, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1987
BIYIKTAY, Halis, Timurlular Zamanında Hindistan Türk İmparatorluğu, TTK, Ankara,1988
BİRUNÎ, El-Asarü’l Bâkiye, Mazi,den Kalanlar, Çeviren: Ahsen Batur, Selenge, İstanbul, 2011
BOSWORTH, C. E, Iran and the Arabs Before Islam, The Cambridge History of Iran Volume 3(1) Cambridge-Newyork- Melbourne, Cambridge University Press, 2000
BUNDAHİSHN (Great) Transletion; Behramgore Tehmuras Anklesaria, Zand-Akash, Iranian or Great Bundahishn,Published for the Rahnumae Mazdayasnan Sabha by its Honorary Secretary Dastur Framroze A. Bode. Bombay, 1954
BÜRCHER, V. F, “Sâsâniler” MEB İslâm Ansiklopedisi, Cilt 10, İstanbul, MEB Yayınları, 1966. CHAUMONT, Marie Louise, Bōrān, Encyclopædia Iranica I, Vol.V, Fasc.4
CHOKR, Melhelm İslâm’ın İkinci Asrında Zındıklık ve Zındıklar, Anka yayınları, İstanbul 2002
DAFTARY, Farhad İsmailîler, Tarihleri ve Öğretileri, Çeviren Erdal Toprak, Doruk, Ankara, 2002,
DANDAMAYEV, M. “Arabāya” E.I. Vol. II, Fasc. 3, p. 229
DARYAEE, Touraj, Sasanian Iran (224-651 CE), Portrait of a Late Antique Empire, Mazda Publisher, California, 2008
DARYAEE, Touraj, “The Fall of the Sasanian Empire to the Arab Muslim: From Two Centruies of Silence to Decline and Fall of the Sasanian Empire: the Partho-Sasanian Confederacy and the Arab Conquest of Iran” (Rewiew Essays) Journal of Perisanate Studies 3 (2010)
DARYAEE, Touraj, “ The Collapse of Sasanian Power in Fars/ Persis” Name-yi İran-e Bastan Vol 2. No1. 2002.
DAVİŞA, Adid, Arap Milliyetçiliği, Zaferden Umutsuzluğa, Çeviren: Lütfi Yalçın, Literatür, İstanbul, 2004
DEMİRCİ, Mustafa İslâm’ın İlk Üç Asrında Toprak Sistemi, Kitabevi Yayınları, İstanbul,2003
DEMİRAYAK, Kenan Arap Edebiyatı Tarihi Cilt I-Cahiliye Dönemi, Fenomen Yayıncılık, Erzurum 2012
DOĞUŞTAN GÜNÜMÜZE BÜYÜK İSLÂM TARİHİ, (DGBİT) Cilt II Redaktör: Hakkı Dursun Yıldız. Çağ Yayınları İstanbul 1992
DURÎ, Aziz, İlk Dönem İslâm Tarihi. Tercüme Hayrettin Yücesoy. Endülüs Yayınları, İstanbul, 1991
FERDOWSI, Abolqasem, Shahnameh The Persian Book of Kings, Translet: Dick Davies, Penguin Books, 2006.
FİRDEVSİ, Şahname Cilt I, .- Necati Lugal’ın Önsüzü-MEB Yayınları, İstanbul 1994
GARTHWAİTE, R. İran Tarihi, Pers İmparatorluğundan Günümüze, İnkılap,İstanbul, 2011,
GAZALÎ, Yöneticilere Altın Öğütler, (Et-Tibrû’l Mesbuk fî Nasihat’ül Mulk), Çeviren: Hüseyin Okur, Semerkand, İstanbul. 2011.
GOODMAN, Lenn H, İslâm Hümanizmi, Çeviren: Ahmet Arslan, İletişim, İstanbul, 2006
GARSOĪAN, Nina, Byyzantium and the Sasanians, CHI vol. 3(1), Ed: E. Yarshater, Cambridge University Press, Cambridge, 2006
HAMİDULLAH, Muhammed, Hz. Peygamberin Altı Orijinal Diplomatik Mektubu, Beyan, İstanbul, 2007,
HONİGMAN, Ernst, Bizans Devletinin Doğu Sınırı (Grekçe, Arapca, Süryanice ve Ermenice Kaynaklara göre 363'ten 1071'e kadar), Fikret Işıltan, İ.Ü.Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1970
İBNÜ’L ESİR, El Kamil Fi’t-Tarih Terfcümesi, Cilt II, Bahar Yayınları, İstanbul, 1985
İBN HURDAZBİH, Yollar ve Ülkeler Kitabı, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2008
İBN KESİR, Büyük İslâm Tarihi, (El-Bidaye ve’n-Nihaye)Çeviren: Mehmet Keskin Çağrı Yayınları, İstanbul, 1994
İBN TEYMİYYE, Müslümanların Kâfirlerle İlişkileri Takva Yayınları, İstanbul 2011
KAEGİ, Walter E. Bizans ve İlk İslâm Fetihleri, Çeviren Mehmet Özay, Kaknüs Yayınları, İstanbul, 2000
KALANKATVATİ,Moses/Moisey Kalankatuklu, Albanya Tarixi/Alban Salnamǝsi,Çeviren: Ziya Bünyadov, Avrasya Press, Bak ı,2006.
KAMALY, Hossein,” İsfahan in Medieval Period”, E.I. Vol. XIII, Fasc. 6, pp. 641-650,
KELPETİN, Mahmut “Müsteşriklerin Gözüyle Seyf b. Ömer” Usul, 10 (2008/2),
KUR’AN-I KERİM VE AÇIKLAMALI MEÂLİ, Türkiye Diyanet Vakfı Mütevelli Heyeti Çevrisi Ankara 1991, Rûm Sûresi
LAPİDUS, Ira, M.İslâm Toplumları Tarihi, Cilt I, Hz. Muhammed’den 19. Yüzyıla, Çeviren: Yasin Aktay, İletişim, İstanbul, 2005
LEWİS, Bernard, Tarihte Araplar, Çeviren: Hakkı Dursun Yıldız, Ağaç Yayınları İstanbul, 2009
MC KENZIE, Pahlavi DictionaryOxford Unıversıty Press. London.1986
MAVRİKOS, Strategikon, Bizans Kültüründe Strateji Sanatı, Hazırlayan Gorge T. Dennis, Çeviren: Volakn Atmaca, Kırmız Kedi Yayınları, İstanbul, 2011.
MESUDÎ, Altın Bozkırlar-Murûc ez-Zeheb, Selenge Yayınları, İstanbul, 2004
MORONY, G, “Arab Conquest of Iran” EI, Vol II. Fasc.2 ,1986
MORONY Michael , “Madā’en” , E.I. March 20, 2009, NICOLLE, David, Sasanian Armies, The Iranian Empire Early 3rd to mid7th Centuries AD, Montvert Publications,1996
NİZAMÜ’L MÜLK, Siyasetnâme, Hazırlayan Sadık Yalsızuçanlar, Lacivert Yayıncılık, İstanbul, 2007.
OSTROGORSKY, Bizans Devleti Tarihi, Çeviren: Fikret Işıltan, TTK Yayınları,1999, Ankara OVERLAET, Bruno, A Himyerite Diplomatic Mission to the Sasanian Court of Bahram II Depicted at Bishapur, Arabian Achaeology and Epigraphy, 2009
POTTS, Daniel, The Sasanian Relationship with South Arabia: Literary, Epigraphic and Oral Historical Perspectives, Studia Iranica 37, 2008
POURSHARİATİ, Parvaneh Decline and Fall of the Sasanian Empire: The Sasanian-Parthian Confederacy and the Arab Conquest of Iran, International Library of Iranian Studies,2008
SAİD-İ NURSÎ, Lemalar I, 1-19. Lem’a, Şahdamar Yayınları, İzmir, 2010
SÂLEBÎ, Muhammed b. Hâris, Taht Âdabı, Çeviren: Muharrem Hilmi Özev, Bordo-Siyah Yayınları, İstanbul, 2005
SEBEOS, The Armenian History, Attributted to Sebeos Part I, Translated, with Notes, by R. W.
Thomson, Historical commentary by J. Howard-Johnston Liverpool University Press, 2000.
SİVRİOĞLU,Ulaş Töre “Sāsānilerde Askeri Teşkilat, Silah Teknolojisi ve Savaş Stratejileri”,Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/5 Spring 2013
SPRENGLİNG, M. Third Century in Iran Sapor and Kartir, Oriental Institute University of Chicago, Chicago 1953.
ŞER, Adday, Siirt Vakayinâmesi, Doğu Süryani Nasturi Kilisesi Tarihi, Yaba Yayınları, İstanbul, 2010.
ŞERİATÎ Ali, İran ve İslâm, Fecr Yayınları, Ankara 2012,
TABERÎ , Milletler ve Hükümdarlar Tarihi, Cilt III, MEB Yayınları, İstanbul,1991
TABERÎ, Tarihi Taberî, Cilt III, Sağlam Yayınevi, İstanbul –Tarihsiz
TARAPOLOREWALA Irach J.I, Zerdüşt Dini, Zerdüşt’ün Gathaları Üç Unutulmuş Din, Mitraizm, Maniheizm, Mazdakizm, Çev. Nice Damar, Avesta Yayınları, İstanbul 2009.
TIĞLI, Asiye, Zerdüşt, hayatı ve Öğretisi, Beyan Yayınları, İstanbul
WIESEHOFER, Josef Antik Pers Tarihi, Çeviren: Mehmet Ali İnci, Telos Yayınları, İstanbul, 2003
YANIK, Nevzat, Arap şiirinde Tasvir, Fenomen, Erzurum, 2010
YE YİLİANG, Introductory Essay: Outline of the Political Relations between Iran and China, Aspects of the Maritime Silk Road: From the Persian Gulfto the East China SeaEdited by Ralph Kauz,Harrassowitz Verlag . Wiesbaden, 2010
ZARRĪNKŪB, Abd Al-Hussain The Arab Conquest of Iran and its Aftermath, CHI, Vol. 4, Ed: R. N. Frye, Cambridge Universtiy Press, 2007
ZERDÜŞT, Avesta, Zerdüştilerin Kutsal Metinleri, Çev. Fahriye Adsay, İbrahim Bingöl, Avesta Yayınları, İstanbul, 2102.
ZHA, Mşiha Erbil Vakayinâmesi, Çeviren Erol Sever, Yaba Yayınları, İstanbul, 2002