İKİNCİ DÜNYA SAVAŞINDA İRAN’IN İŞGALİ VE TÜRK BASINI (1941)

İkinci Dünya Savaşının çıkışından yaklaşık 2 yıl sonra, Ağustos 194'de, Büyük Britanya'ya bağlı birlikler güneyden, Sovyetler Birliği askerleri ise kuzeyden İran'ı işgale başlamışlardır. 22 Haziran 1941 tarihinde Almanya'nın, Sovyetler Birliğine saldırması ile farklı bir hal alan dünya savaşında; birtakım hazırlıkları olmasına rağmen, Almanya ile mücadele edebilecek donanıma sahip olamayan Sovyetler Birliğine yardım etmek müttefikler için elzem bir durum teşkil etmiştir. Sovyetler Birliğine yapılması gereken silah ve mühimmat yardımı için en uygun yol olarak Basra Körfezi, İran ve Kafkasya hattı düşünülmüştür. Bahsi geçen sevkiyatın güvenliği amacıyla, müttefiklerce, İran'da bulunan Alman uzmanlar konusu bahane edilerek Temmuz 1941'den itibaren sinyalleri verilen harekat nihayet ağustos ortasında gerçekleşmiş ve İngiliz-Sovyet ortak işgali başlamıştır. İşgalin ayak seslerinin ortaya çıkması ile Türk basınının konuya büyük ilgi duyduğu görülmektedir. İlk olarak İran'a askeri bir müdahaleye gerek olmadığı, İran'ın tarafsız bir ülke olduğu tezini savunan Türk basını; olası bir müdahalede de İran'ın toprak bütünlüğünü başarılı bir şekilde savunacağını düşünmektedir. İngiliz-Sovyet işgalinin resmen başlaması ve İran'ın birkaç istisna savunma çabası dışında kısa sürede teslim olması ise Türk basınınca İran'ın kan dökülmesinden kaçınması, verilen sözlerin tutulacağına ve kanunlara olan inancı şeklinde yorumlanmıştır. Bu çalışmada, İran'ın fiili işgalinin sinyallerinin alınmaya başlanmasından, işgal harekâtının bitişine kadar olan dönemde İran'da yaşanan hadiselerin, Türk basınında seçilen gazetelere yansımaları, çeşitli açıları ile değerlendirilmeye çalışılacaktır

OCCUPATION OF IRAN IN THE SECOND WORLD WAR AND THE TURKISH PRESS (1941)

On August 1941, after two-years of outbreak of the Second World War Iran was occupied by Great Britain troops from South, and by Soviet Union troops from North. In World War which took a different state because of the German attack of the Soviet Union on 22 July 1941, for allies, it was necessary to support Soviets, which had not equipment to struggle against Germany although it had some preparation. It was considered that most convenient line for ammunition and arms aid for the Soviet Union was Persian Gulf, Iran and Caucasia. For the security of aforementioned delivery, allies pretended German experts in Iran and operation whose signal had been given since 1941 occurred in the middle of August and British-Soviet common operation began. Once the occupation was heard, Turkish press showed a great interest to the event. Turkish press, which defended that there was no need to military intervention because of Iran neutrality; thought Iran would defend its own territorial integrity successfully against possible military intervention. Because BritishSoviet occupation began formally and Iran gave up in short time with the exception of some defense efforts, Turkish press interpreted this abstain of carnage from Iran as keeping of promises and their belief to the law. In this study, reflections of events in Iran to the Turkish press on various points of views during the actual occupation of Iran will be evaluated

___

  • AKANDERE Osman, Milli Şef Dönemi, İz Yayınları, İstanbul 1998.
  • ALBAYRAK Mustafa, Türkiye’nin Ortadoğu Politikaları (1920-1960), Fırat Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Dergisi, C.III, S.2, Elazığ 2005.
  • ANNABERDİYEV Ahmet, İran Türkmenleri (1881-1979), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü yayınlanmamış doktora tezi, danışman: Prof.Dr.Süleyman Beyoğlu, İstanbul 2006.
  • ARMAOĞLU Fahir, 20.Yüzyıl Siyasi Tarihi, Alkım Yayınları, İstanbul 2005.
  • ATAY Falih Rıfkı, Asya müdafaasının hazırlıkları, Ulus, 3 Ağustos 1941.
  • ATAY Falih Rıfkı, İran’da Askerî Hareketler, Ulus, 27 Ağustos 1941.
  • BEROJKOV Valentin, Tahran 1943 Yeni Bir Dünyaya Doğru, Çev. Hasan Ali Ediz, İş Bankası Yayınları, İstanbul 2012.
  • Choronology and Index of the Second World War 1938-1945, Royal Institute of Affairs, Reading 1975.
  • ÇETİNSAYA Gökhan, Atatürk Dönemi Türkiye-İran İlişkileri 1926-1938, Avrasya Dosyası, C.V, S.III, ASAM Yayınları, Ankara 1999.
  • DJALILI Mohammad Reza – Thierry KELLNER, İran’ın Son İki Yüzyıllık Tarihi, Çev: Reşat Uzmen, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2011.
  • DOĞRUL Ömer Rıza, Hür ve müstakil bir İran, Şarkın emniyeti için zaruridir, Cumhuriyet, 13 Ağustos 1941.
  • DOĞRUL Ömer Rıza, İran Meselesi Karşısında Sünnilik – Şiilik Davası, Cumhuriyet, 27 Ağustos 1941.
  • DOĞRUL Ömer Rıza, İran Meselesinde Sulh İmkânları, Cumhuriyet, 28 Ağustos 1941.
  • DOĞRUL Ömer Rıza, İrana Dair, Cumhuriyet, 19 Ağustos 1941.
  • DOĞRUL Ömer Rıza, İrana Verilen Muhtıralar, Cumhuriyet, 31 Temmuz 1941.
  • DOĞRUL Ömer Rıza, İran’a Karşı Müşterek Hareket, Cumhuriyet, 26 Ağustos 1941.
  • DOĞRUL Ömer Rıza, İran’ın Kararı, Cumhuriyet, 29 Ağustos 1941.
  • DOĞRUL Ömer Rıza, Şark Milletlerinin Mukadderatı, Cumhuriyet, 12 Eylül 1941.
  • DOĞRUL Ömer Rıza, Tazyik ve tehdit siyaseti, Cumhuriyet, 11 Ağustos 1941.
  • ERKİLET Hüseyin Hüsnü Emir, Eski Bir Rekabet Sahası:İran, Cumhuriyet, 24 Ağustos 1941.
  • ESMER Ahmet Şükrü, Eden’in Nutku, Ulus, 2 Eylül 1941.
  • ESMER Ahmet Şükrü, İngiltere, Rusya ve İran, Ulus, 7 Ağustos 1941.
  • ESMER Ahmet Şükrü, Petrol Yolu Üzerinde, Ulus, 22 Eylül 1941.
  • GÖNLÜBOL Mehmet, Olaylarla Türk Dış Politikası, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay., Ankara 1976.
  • IŞIK İhsan, “ATAY, Falih Rıfkı” Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi, C.I, Elvan Yayınları, Ankara 2006.
  • IŞIK İhsan, “SADAK, Necmettin” Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi, C.VII, Elvan Yayınları., Ankara 2006.
  • IŞIK İhsan, “Yunus Nadi (Abalıoğlu)” Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi, C.IX, Elvan Yayınları., Ankara 2006.
  • KARA Polat, Türkiye-İran İlişkileri (1923-1960), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü yayınlanmamış doktora tezi, danışman: Prof.Dr.Muhittin Tuş, Konya 2010.
  • KARAKIŞ Erdoğan, İngiliz Belgelerinde İkinci Dünya Savaşı Öncesi Türk-İngiliz İlişkileri 1938-1939, Genelkurmay Başkanlığı Yayınları., Ankara 2004.
  • Muhammed Rıza Şah Pehlevî, İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, C.30, İstanbul 2005.
  • NADİ Yunus, İran ile İngiltere Arasında, Cumhuriyet, 8 Ağustos 1941.
  • NADİ Yunus, İrandaki Mücadele, Cumhuriyet, 10 Ağustos 1941.
  • NADİ Yunus, İran’a Çifte Taarruz, Cumhuriyet, 27 Ağustos 1941.
  • NADİ Yunus, Şehinşahın Nutku, Cumhuriyet, 23 Ağustos 1941.
  • NURİMAND Bahman, Hür Dünyanın Diktatörlüğü İran, Anadolu Yayınları, Ankara 1968.
  • Rıza Şah Pehlevî, İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, C.35, İstanbul 2008.
  • ROBERTS John Morris, Avrupa Tarihi, Çev. Fethi Aytuna, İnkılap Kitabevi, İstanbul 2010.
  • SADAK Necmettin, Demokrasilerin büyük hatası yalnız vaktiyle birleşmemiş olmaları değil yardıma da daima geç kalmalarıdır, Akşam, 18 Eylül 1941.
  • SADAK Necmettin, Dost komşu İranın karşılaştığı zorluklar, Akşam, 4 Ağustos 1941.
  • SADAK Necmettin, İranın işgali harbi kazandırır mı?, Akşam, 28 Ağustos 1941.
  • SADAK Necmeddin, Türk efkârıumumiyesi İranın işgali sebeplerini haklı göremez, Akşam, 26 Ağustos 1941.
  • ŞİMŞİR Bilal, Atatürk ve Yabancı Devlet Başkanları, Cilt II, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2001.
  • Türk Dış Politikası, C.I, Editör: Baskın Oran, İletişim Yayınları, İstanbul 2003.
  • Türk-İran İlişkilerinin Dünü, Bugünü, Yarını, Harp Akademileri Komutanlığı Yayınları., İstanbul 1994.
  • TÜRSAN Nurettin, Anılar, Arma Yayınları, İstanbul 2010.
  • YENİSEY Gülara, İran’da Etnopolitik Hareketler 1922-2004, Ötüken Yayınları, İstanbul 2008.
  • https://en.wikipedia.org/wiki/Anglo-Soviet_invasion_of_Iran .
  • http://en.wikipedia.org/wiki/Anthony_Eden.
  • http://en.wikipedia.org/wiki/ArchibaldWavell,1stEarlWavell.
  • http://tr.wikipedia.org/wiki/Ahmet_sukru_Esmer.
  • http://tr.wikipedia.org/wiki/Huseyin_husnu_Emir_Erkilet.
  • http://tr.wikipedia.org/wiki/Ömer_Rıza_Doğrul .
  • http://www.turing.org.tr/index.