DİVANÜ LÛGAT-İT-TÜRK'TE YER ŞEKİLLERİNE İLİŞKİN TERİMLER

Bir dilin araştırılıp incelenmesi hususunda söz varlığı çalışmaları önemli bir yere sahiptir. Bu çalışmalar, sözcüklerin geçirdikleri tarihsel değişim ve gelişimleri gözlemlemek açısından önemli olduğu kadar o dili konuşan toplumların kültürü, tarihi, coğrafyası, ekonomik ve sosyal yapısı gibi çeşitli konularda da bilgi edinilmesini sağlamaktadırlar. Söz varlığı çalışmalarında dilin ilk yazılı kaynakları, karanlık dönemleri aydınlatmaları ve günümüze ışık tutmaları açısından rehber niteliğindedirler. Bu çalışmada da Türk dilinin temel kaynaklarından olan Divanü Lûgat-it-Türk'teki yer şekilleri terimleri üzerinde durulmuştur. Türk dilinin ilk sözlüğü olan Divanü Lûgat-it-Türk, Türk dili, kültürü ve tarihi gibi birçok konuda çok değerli bilgiler içermekte ve çeşitli alanlardaki araştırmacılara kaynaklık etmektedir. Eserin ansiklopedik bir sözlük niteliğinde olması, Türk dilinin XI. yüzyıl ve öncesinin söz varlığını yansıtmasındaki önemini daha da artırmaktadır. Oldukça zengin bir dil malzemesi barındıran eserin Besim Atalay (1943) çevirisinin dizin bölümündeki sözcük sayısı 8783 olarak verilmektedir. Eser, tercümesinin yapıldığı günden bugüne çeşitli açılardan ele alınıp değerlendirilmiştir. Bu makalede ise eserdeki madde başı sözcüklerden yer şekillerine ilişkin olanlar incelenmiştir. Çalışma kapsamında öncelikle yer şekilleri terimleri taranmış ve bu tarama sonucunda toplam 47 terim tespit edilmiştir. Bu terimler eserdeki anlamları ve varsa ek bilgiler ile birlikte verilmiştir. Ardından ilgili terimler etimolojik olarak incelenmiş ve bunların tarihi süreç içindeki durumları ortaya konmaya çalışılmıştır. Son olarak, ele alınan bu terimlerin Divanü Lûgat-it-Türk ile Türkiye Türkçesindeki kullanımları karşılaştırılmıştır.

TERM OF GEOGRAPHICAL FORMATIONS IN DIVANÜ LÛGATIT-TÜRK

Vocabulary studies have an important role in the process of studying, analyzing any language. These studies are crucial for observing historical changes and developments of works and useful for obtaining comprehensive knowledge on a variety of issues such as culture, history, geography, economic and social structure of societies speaking that particular language. The very first written works of a language function as a guide in vocabulary studies since they cast a light on dark ages and lead the way to the present time. This study focuses on terms used for geographical formations on Divanü Lûgat-itTürk which is one of the essential resources of Turkish language. Divanü Lûgat-it-Türk, the first dictionary in Turkish Language, is an invaluable guide on several subjects such as Turkish language, culture and history and used as reference by researchers of different disciplines. As an encyclopedic dictionary, the work becomes even more important since it respects Turkish vocabulary before and on the eleventh century. This work of rich language material was translated by Besim Atalay (1943) and the index section of the translation lists 8783 vocabulary entries. The work has been discussed and reviewed in several aspects since the date of its translation. This article focuses on vocabulary entries on this work which are about geographical formations. The study started by scanning terms of geographical formations and it is discovered that there are 47 terms. These terms are provided with their meanings on the work and additional information, if any. These terms were analyzed etymologically and their stance in the historical background has been established. Finally, the terms studied were compared in terms of use in Divanü Lûgat-it-Türk and Turkish language spoken Turkey.

PDF

___

AKALIN, Şükrü Halûk (2008). "Bin Yıl Önce Bin Yıl Sonra Kaşgarlı Mahmud ve Divanü Lugati't-Türk", TDK Yayınları, Ankara.
AKÜN, Ömer Faruk (2002). "Kâşgarlı Mahmud", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 25, s. 9-15, Ankara.
ALKAN, Hanife (2013). "Dîvânu Lugâti't-Türk'te İnsanlar İçin Kullanılan Niteleyiciler" TURKISH STUDIES -International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-, ISSN: 1308-2140, Volume 8/9, Summer 2013, www.turkishstudies.net, DOI Number :Http://Dx.Doi.Org/10.7827/Turkishstudies.5216 , p. 561-577.
ARAT, Reşit Rahmeti (1999). "Kutadgu Bilig, I, Metin", TDK Yayınları, Ankara.
ARAT, Reşit Rahmeti (1979). "Kutadgu Bilig, III, İndeks", (Haz. Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya, Nuri Yüce), TKAE Yayınları, İstanbul.
ATALAY, Besim (2006). "Divanü Lûgat-it-Türk, I-IV", TDK Yayınları, Ankara.
AYDEMİR, Adem (2012). "Divanü Lugati't Türk'te Aşk ve Cinsellik Üzerine", The Journal of Academic Social Science Studies, Volume5 Issue 2, p. 15-41, July 2012.
AYDEMİR, Adem (2013). "Divanü Lugati't Türk'te Problemli İki Cümle Üzerine", TURKISH STUDIES -International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-, ISSN: 1308-2140, Volume 8/4 Spring 2013, www.turkishstudies.net, DOI Number :http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.3483, p. 223-231.
CAFEROĞLU, Ahmet (2011). "Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü" TDK Yayınları, Ankara.
CLAUSON, Sir Gerard (1972). "An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth-Century Turkish" Oxford.
COŞAR, A. Mevhibe; GÜNEŞ, Bahadır (2011). "Açıklamalı Bir Kaynakça Denemesi-I: Divânü Lugâti't-Türk ve Kâşgarlı Mahmud Üzerine Yazılan Malaleler", İstanbul Üniversitesi Türkiyat Mecmuası, C. 21, s. 167-231, Bahar 2011.
COŞAR, A. Mevhibe; GÜNEŞ, Bahadır (2011). "Açıklamalı Bir Kaynakça Denemesi-II: Divânü Lugâti't-Türk ve Kâşgarlı Mahmud Üzerine Hazırlanan Bildiriler", İstanbul Üniversitesi Türkiyat Mecmuası, C. 21, s. 19-85, Güz 2011. Derleme Sözlüğü I-VI (2009). TDK Yayınları, Ankara.
EKER, Süer (2007). "Kâşgarlı Mahmut, 'Divanü Lügâti't-Türk' (1077)", C. 1, s. 201-207, Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul.
EREN, Hasan (1999). "Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü", Bizim Büro Basım Evi, Ankara.
GÜLENSOY, Tuncer (2011). "Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü I-II", TDK Yayınları, Ankara.
GÜNEY, Emrullah (1994). "Jeoloji-Jeomorfoloji Terimleri Sözlüğü", T.C. Dicle Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yayınları No: 6, Diyarbakır.
İZBIRAK, Reşat (1992). "Coğrafya Terimleri Sözlüğü", MEB Yayınları, İstanbul.
NALBANT, Mehmet Vefa (2008). "Dîvânü Lugâti't-Türk Grameri-I İsim", Bilgeoğuz Yayınları, İstanbul.
NİŞANYAN, Sevan (2009). "Sözlerin Soyağacı, Çağdaş Türkçenin Etimolojik Sözlüğü", Everest Yayınları, İstanbul.
ÖLMEZ, Mehmet (2008). "Divânü Lugâti't-Türk"teki Tek Örnekler Üzerine", Rize Üniversitesi Uluslararası Kâşgarlı Mahmud Sempozyumu Bildirileri, (17-19 Ekim 2008 Rize), Rize Üniversitesi Yayınları, s. 295-297, Rize.
ÖLMEZ, Mehmet (2002). "Eski Türkçe Etimolojiler (1)" Türk Dilleri Araştırmaları, S.12, s. 189- 198, İstanbul.
Tarama Sözlüğü I-VIII (2009), TDK Yayınları, Ankara.
TDK, Büyük Türkçe Sözlük, (Son Erişim tarihi: 15.05.2014), http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&view=bts
TEKİN, Talat (2003). Orhon Türkçesi Grameri, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 9, Kitap Matbaası, İstanbul.
TIETZE, Andreas (2002). "Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugâti I. Cilt A-E", Simurg Yayınları, İstanbul - Wien.
TIETZE, Andreas (2009). "Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugâti II. Cilt F-J", Österreichische Akademie der Wissenschaften, Wien.
YILDIRIM, Talip; ÇİFÇİ, Musa (2012). "Dîvânü Lugâti-t-Türk'te Yer Alan alet-Eşya Adları", TURKISH STUDIES -International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-, ISSN: 1308-2140, Volume 7/2, Spring 2012, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.3285 p.1229-1249.
YILDIRIM, Talip (2011). " Dîvânü Lugâti-t-Türk'te Geçen Mimarlıkla İlgili Adlar", Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 4, S. 2, s. 23-41.