BİLİNMEYEN BİR ŞAİR SELÂMÎ’NİN TEVHÎD RİSÂLESİ VE “SULTÂN MAHMÛD VE AYÂZ HİKÂYESİ” ÜZERİNE

Kimliği tespit edilemeyen Selâmî, Tevhîd Risâlesi'nin bulunduğu yazmadaki istinsah kayıtlarından yola çıkarsak, 16. yüzyılda veya daha evvel yaşamış olmalıdır. Selâmî'nin tasavvuf hakkında yazdığı kısa Tevhîd Risâlesi, 14-15. yüzyıllarda fazla dinî bilgisi olmayan Müslüman Türk halkı arasında ahlâkî değerleri yaymayı ve yerleştirmeyi amaçlayan küçük hacimli tasavvufî ve didaktik eserlerdendir. Bu risalenin konusu, insanın kendi benliğini aşması (ifnâ etmesi) hakkındadır. Selâmî, bu risalesinde Mahmûd ve Ayâz hikâyesine de yer verir. Bu hikâyeyi almasındaki temel amaç, tasavvufun temel öğretilerinden birini, gönül temizlemek için dünyevî alâkalardan vazgeçmek gerektiğini anlatmaktır. Selâmî'nin yer verdiği bu hikâye, Mevlânâ'nın Mesnevî'sinin V. cildinde yer alan "Eyaz'ın, çarık ve postunu koyduğu bir odası vardı. Kapısı sağlam ve kilitli olduğu için kapı yoldaşları, orada bir define var sanırlardı" başlıklı hikâyenin bir tercümesi, bir yeniden yazımıdır. Mesnevî'de konusu farklı olan başka Mahmûd ve Ayâz hikâyeleri de vardır. Bu hikâyeler, Türk ve İran edebiyatlarında bazı eserlerde kullanılmıştır: Şeyyâd Hamza'nın 79 beyitlik Dâsitân-ı Sultân Mahmûd ve Attâr'ın Mantıku't-tayr adlı mesnevisinde olduğu gibi. Cemâl-i Halvetî'nin (ö. 1497) de Selâmî'ninki ile aynı konuda bir Mahmûd ve Ayâz hikâyesi mevcuttur. Cevâhirü'l-kulûb adlı mesnevisinde yer alan bu hikâye oldukça kısa, 33 beyittir. Hem Selâmî (22 beyit), hem mesnevisinde aynı konudaki hikâyeye yer veren Cemâl-i Halvetî Mesnevî'ye göre hikâyeyi oldukça kısaltmışlardır. Buradaki hikâye kısaca şöyledir: Ayâz bir "râz-hâne" yapar ve sürekli ve yalnız olarak oraya gider. Onu kıskananlar bu gizli yeri sultana anlatarak Ayâz'ın burayı cevherlerle doldurduğunu, oraya gizlice gittiğini söyleyip onu şikâyet ederler. Sultan güvendiği kişilere oranın kapısını açmalarını, içindeki malları ve cevherleri huzuruna getirmelerini emreder. Bu kişiler eve gidince buranın bomboş olduğunu, sadece eski bir elbisenin bulunduğunu görürler, bunun nedenini anlamaz ve durumu sultana bildirirler. Padişah bunun sırrını Ayâz'a sorar. Ayâz padişaha, senin huzuruna gelirken bu elbiseyi giyerim, gururumu bununla def ederim, benim değerim budur, bundan başka ne varsa senin cömertliğindendir, der. Bu makalede Selâmî'nin 108 beyitlik Tevhîd Risâlesi, kullandığı tasavvufî terimlere ve bunlarla ilgili açıklamalara başvurularak tanıtılmıştır. Ayrıca bu risalede yer alan Mahmûd ve Ayâz hikâyesi, aynı konudaki diğer hikâyelere de değinilerek incelenmiştir. Son olarak Selâmî'nin Tevhîd Risâlesi, Latin harflerine aktarılarak verilmiştir

AN UNKNOWN POET SELÂMÎ’S TEVHÎD TREATİSE AND “THE STORY OF SULTÂN MAHMÛD AND AYÂZ”

This short mystical treatise of Selâmî who lived in or before 16th century is an example of short, didactic works which purposes to effuse and strengthen religious and moral values permanent among Anatolian people who do not have much knowledge about religious and mystical aspect in 14th and 15th centuries. The subject of this treatise is annihilation of selfesness, “ifnâ”. There is also a short story in this treatise, “the story of Sultân Mahmûd and Ayâz”. The main reason for Selâmî to write this story in his treatise is to explain one of the basic principles of mysticism, puryfing mind from secular and worldly interests. This story is taken from the Vth volume of Mesnevî of Mevlânâ. The title of the story is “Eyaz’ın, çarık ve postunu koyduğu bir odası vardı. Kapısı sağlam ve kilitli olduğu için kapı yoldaşları, orada bir define var sanırlardı” (There is a room of Ayâz in which there are only shoes and fur. His friends think that there is treasure in this room since the door is tough and locked). In Mesnevî, there are different stories of Mahmûd and Ayâz with different themes. These stories can be encountered both in Iranian and Turkish works like Dâsitân-ı Sultân Mahmûd of Şeyyâd Hamza and Mantıku’t-tayr of Attâr. A poet of 15th century Cemâlî (d. 1497) has a small treatise of 33 couplets about Mahmûd and Ayâz story in his work Cevâhirü’l-kulûb. Both Selâmî (22 couplets) and Cemâl-i Halvetî are shortened the story comparing to that of Mevlânâ. The theme of the story in brief is: Ayâz builds a house of secrecy and often goes there alone. The men envying him tell this place to sultan and say that Ayâz put a lot of precious jewels here. Sultan tells his reliable servants to go there, open the door and bring those precious jewels to him. The servants go there, they see nothing but a cloth in that house. They don’t understand the reason of this. When they tell this to sultan, he wants Ayâz to explain the reason. Ayâz says that, I wear this cloth while coming here and leave my pride by wearing this. In this article, Selâmî’s mystical treatise of 108 couplets is introduced by explaining the mystical expressions in it. The story of Mahmûd and Ayâz is also explicated by comparing the ones both in Mesnevî of Mevlânâ and Cemâlî

___

  • Alptekin Sarıoğlu, L. (2014). XV. Yüzyıl Mutasavvıflarından Cemâl-i Halvetî’nin Mesnevîlerinde Mesnevî Kaynaklı Hikâyeler. Türkiyat Mecmuası, 24, s. 214-233.
  • Buluç, S. (1969). Şeyyâd Hamza’nın Bilinmeyen Bir Mesnevisi. Türkiyat Mecmuası 1968, XV, s. 247-264.
  • Çelebioğlu, Â. (1998). “Türk Edebiyatında Manzum Dînî Eserler”. Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı.
  • Çelebioğlu, Â. (1999). Türk Edebiyatı’nda Mesnevi (XV. yy.’a kadar). İstanbul: Kitabevi.
  • Gölpınarlı, A. (Çev.) (1968). Ferideddin-i Attar, Mantık al-Tayr (C. 1-2). 3. baskı. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı.
  • İzbudak, V. (Çev.), Gölpınarlı, A. (Karş. ve açılama) (1956). Mevlâna, Mesnevi (Cilt V). İstanbul: Maarif Vekâleti.
  • Kut, G., Toska, Z., Büyükkarcı Yılmaz, F., Gençtürk Demircioğlu, T., Atik, A. (Haz.) (2014).
  • İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yazmaları Kataloğu (Cilt 1-3). İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü.
  • Levend, A. S. (Önsöz) (1957). Gülşehrî, Mantıku’t-tayr, Tıpkıbasım. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
  • Selâmî. Tevhîd Risâlesi. İstanbul Araştırmaları Enstitüsü, YZ 23.
  • Tatçı, M., Öztürk M. C., Bytqi, T. (2006). Üsküdarlı Selâmî Ali Efendi: Hayatı ve Eserleri. İstanbul: Kaknüs.
  • Uludağ, S. (2001). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı.