ANEKDOTLARINDAKİ MESAJLAR BAKIMINDAN LATÎFÎ VE ÂŞIK ÇELEBİ TEZKİRELERİNİN TENKİDİ*

Şuara tezkireleri biyografik birer eser olmanın yanında Osmanlı toplum yaşantısını resmetme iddiası da olan eserlerdir. Dolayısıyla sosyolojik bir telkin ve mesaj barındırırlar. Pek çok kez tekrarlanan kalıp ifadelerden ziyade tezkirelerin mesajını taşıyan asıl bölümler anekdotlardır. Çünkü soyut ve kalıp bir takım ifadeler anekdotlarla somutlaştırılır. Latîfî ve Âşık Çelebi Tezkireleri 16. Yüzyılın en önemli tezkireleridir ve her ikisinde de yoğun bir anekdot anlatımı vardır. Bu tezkirelerde işlenen ortak 204 şairin biyografilerinde 140 anekdot tespit edilmiştir. Anekdotların hemen hepsi bireysel ve toplumsal mesajlara sahiptir. Bu 140 anekdotun %15,7'sinin telkin ve mesajı olumlu içeriğe sahipken, %84,3'ü olumsuz telkin ve mesaja sahiptir. Olumlu içeriğe sahip anekdotlar toplumsal ve bireysel güzel ahlâk, fazilet örnekleri olmaktan uzaktır. Mesajlarının etkisi ve gücü sınırlıdır. Oysa olumsuz içeriğe sahip anekdotlar toplumun hemen tamamını gayri ahlaki ve değersiz gösteren güçlü mesajlar taşımaktadır. Olumsuz anekdotlar aracılığı ile padişah, vezir, kadı, şeyh, müderris, esnaf gibi bütün Osmanlı toplumu genel ahlak kurallarına ve toplumsal normlara uymayan bir yaşantı içinde tasvir edilir. Bu tür davranışlar Osmanlı toplumunda hiç görülmemiştir demek objektif değildir. Ancak toplumun hemen tamamını olumsuz tasvir etmek de doğru değildir. Bu tasvir hem dönemin edebi anlayışı hem de sosyolojik gerçekleri ile çelişir görülmektedir. Bu yüzden öncelikle tezkire yazarının bakış açısı, eseri yazma niyeti ve topluma yaklaşımı; daha sonra ise tezkire türü eserlerin güvenilirliği ve sahihliği sorgulanmalıdır.

THE CRITICISM OF LATIFI'S AND AŞIK ÇELEBI'S TEZKIRES ON ACCOUNT OF MESSAGES IN THEIR ANECDOTES

Poets' Tezkires are works that claim to describe life of Ottoman society, besides being a biography. So, they have a sociological suggestion and message.Rather than model statements repeated many times, anecdotes are the main sections which carry the message of Tezkire. Because some abstract and model statements are concreted by anecdotes. Tezkires of Latifi and Aşık Çelebi are the most important tezkires of 16.century and both of them have an intensive anecdote verbalism. In these tezkires, 140 anecdotes were pointed out among 204 poets' biographies which are common in both Latifi's and Aşık Çelebi's works. Nearly all of the anecdotes have individual and societal messages. While 15.7% of 140 anecdotes have positive content, 84.3% of messages have negative content. Anecdotes which have positive content individual social moral and virtue. The impression and power of messages are limited. However, the anecdotes which have negative contents carry powerful messages which show whole society immoral and unvaluable. Sultans, viziers, kadhis, sheiks, professors of madrasa and tradesmen are described in a life, which aren't acceptable in social norms and moral rules of Ottoman society, through anecdotes. Saying "such behaviours have never been seen" is not objective. However, it is not true to describe nearly whole society negative. These descriptions are seen contrastive with both literal understanding of era and sociological realities. So, firstly the stance of tezkire's author, the purpose of writing it and his approach to society, then the reliability and validity of tezkire type-works should be questioned.

PDF

___

AÇIKGÖZ, Burak Fatih (2012), "İlk Osmanlı Edebiyat Tarihleri ve Tarihçileri Hakkında Bazı Değerlendirmeler", Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 27, s.1-8
AÇIKGÖZ, Namık (1990), "Tezkirelere Göre 16. Asrın sonuna Kadar Türk Edebî Kültür Hayatı", Türkiye Günlüğü, Cilt No2, Sayı 11 , s.114-123.
AÇIKGÖZ, Namık (1993), "Latîfî Tezkiresi'nin Edebiyat Tarihi Açısından Önemi ve Tezkireler Arasındaki Yeri", Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (Haluk İpekten'in Anısına), Sayı 1, s.87-96.
BANARLI, Nihat Sami (1998), Resimli Türk Edebiyatı Ansiklopedisi, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
BURKE, Peter (2001), Bilginin Toplumsal Tarihi, çev. Mete Tunçay, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
CANER, Fırat (2008), "Cumhuriyet Eleştirisi ile Oryantalizmin İşbirliği: Hasta Adamın Hasta Şiiri", Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 20, s.159-171.
CANIM, Rıdvan (2000), Latîfî, Tezkiretü'ş-Şu'arâ ve Tabsıratü'n-Nuzamâ, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, Ankara.
COŞKUN, Menderes (2004), "Geç Dönem: Nesir", Türk Dünyası Edebiyat Tarihi, VI, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay., s. 354-404.
COŞKUN, Menderes (2009) "Türk Edebiyat ve Tarih Kaynaklarının İç ve Dış Tenkidi Meselesi/ İnternal and External Crıtıcısm of Sources of Turkısh Hıstory and Lıterature", TURKISH STUDIES -International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-, ISSN: 1308-2140, Volume 4/2 Winter 2009 www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.627, p. 188-198
COŞKUN, Menderes (2011), "Latîfî'de Oryantalizmin Parmak İzleri: Latîfî'nin Türk ve İslâm Büyüklerini Anekdotlar Vasıtasıyla Değersizleştirme Gayreti", SDÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 23, s.145-169.
COŞKUN, Menderes (2013 ), "Oryantalizmin 19. Asırda İslam Tarihine Kazandırdığı Bir Şahsiyet: Ömer Hayyam", SDÜ FEF Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 28, s.1-15.
ÇALIŞKAN, Nurettin (2014). " Nef'î Divanı ve Sihâm-ı Kazâ'nın Zihniyet, Edebîlik ve İçerik Bakımından Karşılaştırılması/A Crıtıcal Comparıson of Nef'i's Dıvan And Sihâm-ı Kazâ With Regard To Its Content And Messages" TURKISH STUDIES -International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-, ISSN: 1308-2140, Volume 9/3 Winter 2014 www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.6536, p. 397-422.
ÇETİN, Osman. (1990), Selçuklu Müesseseleri ve Anadolu'da İslâmîyet'in Yayılışı, Marifet Yayınları, İstanbul.
İNCE, Adnan (1992), "Tenkitli Metin Kurmada Karşılaşılan Güçlükler ve Çözüm Önerileri", I. Eski Türk Edebiyatı Kollogyumu, Ankara, 17-18 Ocak 1992.
İPEKTEN, Haluk (1991), Türk Edebiyatının Kaynaklarından Türkçe Şu'ara Tezkireleri, Atatürk Ünv. Fen-Edeb. Fakültesi Yay, Erzurum.
İPEKTEN, Haluk (2002), Şair Tezkireleri, Grafiker Yayınları, Ankara.
İSEN, Mustafa vd. (2002). Şair Tezkireleri, Grafiker Yay, Ankara.
İSEN, Mustafa-İSEN DURMUŞ, Tuğba. (2011), Âşık Çelebi ve Şairler Tezkiresi Üzerine Yazılar, "Edebi Hâmîlik İlişkileri Olarak Âşık Çelebi Tezkiresi", Koç Üniv. Yay, İstanbul.
KILIÇ, Filiz (2007), "Edebiyat Tarihimizin Vazgeçilmez Kaynakları: Şair Tezkireleri", Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Cilt No 5, Sayı 10, s.543-564.
KILIÇ, Filiz (2010), Meşâ'irü'ş-Şu'arâ, İstanbul Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
KORKMAZ, Vedat (2012), Latîfî ve Âşık Çelebi Tezkirelerinin Anekdotlar Yönünden Karşılaştırılması, Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniv. SBE.
KORTANTAMER, Tunca (1993), Eski Türk Edebiyatı Makaleler, Akçağ Yayınları, Ankara.
KÖKSAL, M. Fatih (1999), "Türkçe Şu'arâ Tezkireleri Üzerine Yapılan Çalışmalar Bibliyografyası", Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi Dr. Himmet Biray Özel Sayısı.
KUTLAR, Fatma Sabiha (2011) Aynur, Hatice; Niyazioğlu, Aslı. Der. (2011). "Âşık çelebi ve Şairler Tezkiresi Üzerine Yazılar". İstanbul: koç Üniversitesi Yayınları, TURKISH STUDIES -International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-, ISSN: 1308-2140, Volume 6/2 Spring 2011, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.2359, p. 1111-1114.
NALCIOĞLU, Ahmet Uğur (2002), "Avustralyalı Orientalist Hammer-Pugstall'da Osmanlının Şiiri", AÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 20, s.139-143, Erzurum.
PEKTAŞ, Mehmet, ÜNAL, Mehmet (2013) "Latifi Tezkiresinde Osmanlı Saray Hayatının ve Sultanların Tasviri", Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Kongresi, International Burch University, 17-19 Mayıs 2013, Sarajevo, Bosna Hersek.
RADLOFF, Wilhelm (2008), Türkler, Örgün Yayınevi, İstanbul.
SCHMİDT, Jan. (2011), (Çev: AÇIL, Berat.), "Aşk, Âşıklar ve Maşûklar: Meşa'irü'ş-Şu'arâ'da Aşk İlişkileri", Âşık Çelebi ve Şairler Tezkiresi Üzerine Yazılar, Koç Ünv. Yay. İstanbul.
SEYMEN, Emine (2008), Sehi ve Latîfî Tezkirelerinde İstitrat, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Adana.
TOLASA, Harun (2002), Sehi, Lâtifî ve Âşık Çelebi Tezkirelerine Göre 16.Yüzyılda Edebiyat Araştırma ve Eleştirisi, Akçağ Yay, Ankara.