19. YÜZYIL TÜRKİSTAN ŞAİR VE TARİHÇİLERİNDEN MÛNİS’İN AVAZ INAK’A MERSİYESİ

Meşhur kişilerin ölümlerinden sonra onların iyiliklerini, ölümlerinden duyulan acıları manzum olarak belli bir makamla ifade eden acıklı metinlere İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı’nda sagu, Türk Halk Edebiyatı’nda ağıt, Divan Edebiyatı’nda ise mersiye denir. Türk edebiyatında ağıtın önemli bir yeri vardır. Orhun yazıtlarından itibaren rastlanan bu çeşit manzumeler daha çok beylerin, şehzadelerin, devlet adamlarının ve padişahların ölümü dolayısıyla yazılmıştır. Çağatay Türkçesinin klâsik öncesi ve bilhassa klâsik dönemi üzerinde birçok çalışma yapılmasına rağmen bu edebiyatın son dönemi hakkında yapılan çalışmalar oldukça azdır. Bu durumun en önemli sebeplerinden biri dönem ile ilgili bilgi ve belgelerin uzun yıllar Sovyet Rusya hâkimiyeti altında olmasından dolayı bunlara ulaşmanın zor olmasıdır. Sovyet Rusya’nın yıkılmasından sonra bu alandaki çalışmalar hız kazanmştır. Bu çalışma 19. yüzyılın ünlü Özbek şair ve tarihçilerinden Mûnis Harezmî’nin (1778-1829) Hive beyi Avaz Inak’ın (1791-1804) ölümü üzerine yazmış olduğu bir mersiyesi üzerinedir. Avaz Inak, Muhammed Emin Inak’ın oğludur. Çalışmada öncelikle Mûnis’in, daha sonra Mûnis’in yazmış olduğu Firdevsü’l-ikbal adlı esere göre Avaz Inak’ın hayatı hakkında bilgiler verilmiştir. Daha sonra Mûnis’in Avaz Inak’ın ölümü üzerine yazmış olduğu bir mersiyesi ele alınmıştır. Firdevsü’l-ikbal’in İstanbul nüshasından alınmış olan bu mersiye, 19. yüzyıl Çağataycası ile yazılmıştır. Söz konusu manzume terkib-i bent tarzındadır ve dokuz bentten meydana gelmektedir. Çalışmanın sonuna bu manzumenin söz varlığı eklenmiştir. Sonuç bölümünde de metnin en çok dikkati çeken dil özelliklerine vurgu yapılmıştır.

FUNERAL SONG (MERSİYE) THAT WAS WRITTEN BY MUNIS WHO TURKESTAN POETRY AND HISTORIAN IN THE 19TH CENTURY FOR AVAZ INAK

The pathetic texts specifically express kindness and sorrows because of deaths of famous people after their death as written in verse. This texts called sagu in Before Islamism Turkish Literature, ağıt in Turkish Public Literature, mersiye in Divan Literature. Funeral songs are important in Turkish literature. This sort of verses which are seen from Orhun inscriptions on which have been written caused by death of masters, princeses, statesmen and sultans. Despite availability of many works on the pre-classical period, especially the classical period of Chagatai Turkish, studies about the last period of it are remarkably insufficient. The most important reason for this is that it had been hard to obtain the documents and information about the period given that the whole region was under the sovereignty of the Soviet Russia. In the post-Soviet period works on this period increased rapidly. This study concerns funeral song (mersiye) that was written by Munis Harezmi (1778-1829) who was a famous Uzbek poet and historian in the 19th century in consequence death of Avaz Inak (1791- 1804) who was Khiva’s master. Avaz Inak is son’s Muhammad Amin Inak. In study, it has been given the knowledges about firstly biography of Munis and then biography of Avaz Inak according to a handwritten manuscript that called Firdaws al-iqbal which was written by Munis. Lastly we have been dealt with funeral song (mersiye) that was written by Munis Harezmi due to death of Avaz Inak. This poetry has been written with the 19th century Chagatay Turkish which has been received from manuscript copy of Istanbul of Firdaws al-iqbal. Mentioned poetry is style of terkib-i bend and it has nine bent. Besides we were added vocabulary of the poem at end of the study. In the conclusion section the most remarkable linguistic features of the text ar highlighted.

PDF

___

AKALIN, MEHMET: Tarihi Türk Şiveleri, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü yay., Ankara 1988.

BREGEL, YURI: Şir Muhammed Mirab al-mutahallas bi’l-Mûnis ve Muhammed Riza Mirab almutahallas bi’l-Âgehî, Firdevsü’l-ikbâl, H(v)ârezm Tarihi, E. J. Brill, Leiden, 1988.

BREGEL, YURI: Shir Muhammad Mirab Munis and Muhammad Riza Mirab Agahi, Firdaws Aliqbāl (History of Khorezm), Brill, Leiden-Boston-Köln 1999.

CLAUSON, SIR GERARD: Sanglax, A Persian Guide to the Turkish Language, by Muhammed Mahdi Xan, Facsimile Text, with an Introduction an Idices, London 1960.

CLAUSON, SIR GERARD: An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford 1972.

COURTEILLE, A. P.: Dictionnaire Turk-Oriental, Amsterdam 1972.

CUMAHOCA, N. A. “Munis, İermuhammed (1778-1859)”, Türk Dünyası Ortak Edebiyatı Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi, c. VI, s. 429, 2006.

DEVELLİOĞLU, FERİT: Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, Ankara 1970.

Divanü Lugati’t-Türk Dizini, TDK, Ankara 1972.

ECKMANN, JANOS: Çağatayca El Kitabı, Akçağ yay., İstanbul 2003.

ECKMANN, JANOS: “Küçük Çağatay Grameri”, TDAY Belleten, s.27-58, Ankara 1959.

ECKMANN, JANOS: “Çağatay Edebiyatının Son Devri”, TDAY Belleten, s. 121-156, Ankara 1963.

ERCİLASUN, AHMET BİCAN, vd.: Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü, Kültür Bakanlığı yay., 2 c., Ankara 1992.

ERGİN, MUHARREM: Türk Dil Bilgisi, Boğaziçi yay., İstanbul 1983.

Fİ: MUNİS HAREZMİ ve MUHAMMED RIZA MİRAB AGEHİ, Firdevsü’l-ikbāl, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, no: T 82

GABAİN, A. VON: Eski Türkçenin Grameri, Çev. Mehmet Akalın, TDK, Ankara 1988.

[İNAN], ABDÜLKADİR: “XIX-uncu Asır Türkistan şair ve tarihçilerinden Şir Mehmet Munis 1778-1829”, Azerbaycan Yurt Bilgisi, c. 2, S. 13, s. 17-20, İstanbul 1933.

KAHYA, HAYRULLAH: Mûnis ve Âgehi Firdevsü’l-ikbâl (vr. 1b-156b) (Giriş, İnceleme, Metin, Dizin), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2010.

KAMAN, SEVDA: Firdevsü’l-ikbāl Giriş-Transkripsiyonlu Metin-İnceleme (156b-336a)-Dizin, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2012.

Khiva, Uzbekistan Publishers, Taşkent 1994.

KÖPRÜLÜ, MEHMET FUAD: “Çağatay Edebiyatı”, İA, c.3, s. 270-323, MEB yay., İstanbul 1988.

Özbek Tilining İzahlı Lugati: (Kollektiv), Özbekistan SSR Fenler Akademiyası A. C. Puşkin Namidagı Til ve Edebiyat İnstitüti, 2 c., Moskva 1981.

REDHOUSE, J. W.: Turkis and English Lexicon, Çağrı yay., İstanbul 1978.

STEINGASS, F.: Persian-English Dictionary, London 1930.

İEYH SÜLEYMAN EFENDİ-Yİ BUHARİ: Lugat-ı Çağatay ve Türkî-i Osmanî, İstanbul 1298.

ŞİŞMAN, R. ŞENAY: Firdevsü’l-İkbâl: Giriş, Transkripsiyonlu Metin (vr. 336a-523a), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2012.

İÜKUN, ZİYA: Farsça-Türkçe Lugat, Gencinei Güftar-Ferhengi Ziya, 3 c., Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1996.

TOGAN, ZEKİ VELİDİ: “Hârizm”, İA, c. 5/1, s. 240-257, 1977.

TOPALOĞLU, AHMET ve İLHAN AYVERDİ: Kubbealtı Lugati Türkçe Sözlük, Kubbealtı yay., İstanbul 2007.

YAMAN, E., MAHMUD, N.: Özbek Türkçesi-Türkiye Türkçesi ve Türkiye Türkçesi-Özbek Türkçesi Karşılıklar Kılavuzu, Ankara 1998.