Sovyet sonrası dönemde Orta Asya'da din ve siyaset üzerine genel bir değerlendirme

İslâm’ın Orta Asya’da yayılması sonrasında Orta Asya’da bulunan Türk topluluklar tarafından benimsendiği görülmektedir. Zaman içerisinde bölgede hüküm süren çeşitli Türk siyasi yapılanmalarının 1900’lü yıllara gelindiğinde sona erdiği bilinmektedir. Sırasıyla Buhara, Hive ve Hokand Hanlıkları’nın, Rus Çarlığı tarafından ele geçirilmesiyle birlikte bölge Çarlık yönetiminin bir nüfuz ve sömürge alanına dönüştürülmüştür. 1917 Ekim Devrimi sonrasında ise bölgenin egemenliği Sovyetler Birliği’nin eline geçmiştir. Sovyetler Birliği’nin dağılması ve bunu izleyen yeni sosyo-ekonomik ve siyasal gelişmelerin Orta Asya bakımından da önemli etkileri olduğu açıktır. Sovyet döneminde uygulanan din karşıtı ve ateizmi esas alan politikalara rağmen, din halk katında yaşamaya devam etmiştir. Resmi baskıya uğrayan bastırılmış dinsel duygular, Orta Asya devletlerinin bağımsız olmasıyla birlikte, birden ortaya çıkmıştır. Bu serbesti ortamında halkın yoğun bir şekilde dinsel değerlere yöneldiği, dinsel merkezlere büyük ilgi gösterdiği, restore edilen ve yaptırılan ibadethane sayılarında büyük artış dikkati çekmektedir. Halkın dinsel ve kültürel alana yönelik bu yoğun ilgisi karşısında ülke dışından gerek resmî düzeyde gerekse gayrıresmî düzeyde, dinî konularda faaliyet göstermek üzere çeşitli aktörlerin ortaya çıktığı görülmektedir. İlk başlarda Orta Asya ülkeleri siyasi otoritelerinin pek ilgilenmediği din konusunda, var olan serbesti ortamında giderek etkinlikleri artan dinî grupların ortaya çıkması ve hatta bunların arasında rejim karşıtı olanların da bulunması dikkatleri din konusu üzerine çevirmiştir. Orta Asya devletleri ilk başlarda pek dikkat göstermediği dinî alan ve gelişmelerle ilgili özellikle 11 Eylül saldırıları sonrasında çok daha fazla ilgilenmeye başlamış, dinî alanı düzenleme ve denetim yönünde farklı yolların izlendiği gözlemlenmiştir. Konunun kapsamı nedeniyle burada sadece Sovyet öncesi ve sonrası dönemde Orta Asya’da din-siyaset ilişkisine dair, genel bir değerlendirme yapılacaktır.

A general evaluaiton on religion and politics in Middle Asia after the collapse of Soviet Union

Islam has been adopted by the Turks in the Middle Asia after its being evolved in Middle Asia. It is known that some Turkish political structures that ruled in that region ended in 1900s. After Khanates of Buhara, Hive and Hokand had been invaded by Tsarist Russia, that region became a colony of Tsarist Russia. After the revolution that had been performed in October, 1917, this region was ruled by Soviet Union. It is clear that the collapse of Soviet Union and new socio-economic and political developments that emerged because of it have a great impact on the Middle Asia. Despite the political issues that are about anti-religion and atheism in Soviet period, religion kept its liveliness. Suppressed religious emotions that exposed to formal pressure emerged after the Middle Asia states gained their independence. It is striking that people tended to busy with religious values, went to the religious places, the number of the place of worship that was built and restored increased. It is understood that some people from outside of the country emerged in order to perform on religious matters in a both formal and informal way as a result of deep interest about religious and cultural areas. The religion subject that the political authorities of Middle Asia did not care of, the emergence of religious groups whose effects increased day by day and that there are some anti-regime people drew attention to the religion. Although Middle Asia states did not care of religious areas and developments at first, they started to take care of it after the 11 September attacks and edit and control the religious area in a different way. Because of the scope of the subject, a general evaluation about religion-politics relationship before Soviet period and after Soviet period will be performed.

PDF

___

ABASHİN, S. N. (1999): “Şahimardan”, İslâm na Territorii Byvşei Rossiiskoi İmperii, Entsiklopedicheskii Slovar, Prozorov, S. M. (Ed.), vypusk 2, Moskva, İzdatelskaia Firma “Vostoçnaia Literatura” RAN.

AÇA, Mehmet (2003): “Orta Asya’da Uluslaşma Süreci ve Türkiyat Araştırmalarında Rus İlminskiy ve Ardıllarının Rolü”, Orta Asya’nın Sosyo-Kültürel Sorunları: Kimlik, İslâm, Milliyet ve Etnisite, içinde, Haz. E. Efegil-P. Akçalı, İstanbul, Gündoğan Yayınları.

AKÇALI, Pınar (2003): “Orta Asya’da İslâmi Uyanış, Radikal İslâmi Hareketler ve Bu Hareketlerin Bölge Politikasına Etkileri”, Orta Asya’nın Sosyo-Kültürel Sorunları: Kimlik, İslâm, Milliyet ve Etnisite, içinde, Haz. E. Efegil-P. Akçalı, İstanbul, Gündoğan Yayınları.

AKİNER, Shirin (2003): “The Politicisation of Islam in Postsoviet Central Asia”, Religion, State & Society, vol: 31, no.2.

AKNAZAROV, H. Z. (1961): Ateizm Jene Din, Almatı, Almatı, Kazak SSR Joğarı Jene Orta Arnavlı Bilim Ministirligi.

ALİEV, M. (1958): İslâm Dini ve Onung Merasimleri, Kızıl Uzbekistan, Pravda Vostoka ve Özbekistan Surh ve Birlaşgan Naşriyati, Taşkent.

ANDERSON, John (2002): “Social, Political, and Institutional Constraints on Religious Pluralism in Central Asia”, Journal of Contemporary Religion, Vol. 17, No. 2.

BACON, Elizabeth E. (1990): Central Asia under Russian Rule, A Study in Culture Change, 3rd Edition, Ithaca and London, Cornell University Pres.

BENNİGSEN, Alexandre, Chantal Quelquejay (1981): Sultan Galiyev ve Sovyet Müslümanları, Çev. N. Uzel, İstanbul, Hürriyet Yayınları.

BENNİGSEN, Alexandre, Chantal Lemercier-Quelquejay (1988): Sufi ve Komiser, Rusya’da İslâm Tarikatları, Çev. O. Türer, Ankara, Akçağ Yayınevi.

BENNİGSEN, Alexandre (1988): “Sovyet Müslümanları ve İslâm Dünyası”, Stratejik Açıdan Sovyet Müslümanları ve Diğer Azınlıklar, (Ed.) S. Enders Wimbush, Çev. Y.T. Kurat, Ankara, Yeni Forum Yayınları.

ÇUKUBAEV, A. (1962): Kırgızstandagı Ateizmdin Tarıhınan, Frunze, Kırgızstan Memlekettik Basmacı.

FROESE, Paul (2004): “After Atheism: An Analysis of Religious Monopolies in the Post- Communist World”, Sociology of Religion, 65:1.

GARDAZ, Michel (1999): “Field Report: In Search of Islam in Kyrgyzstan”, Religion, 29.

KANTEMIR, Ali (1960): “The Moslems”, in Religion in the USSR, Edited by Boris Iwanow, Munich, Istitute For the Study of the USSR.

KLİMOVİÇ, Luşan (1936): İslâm v Çarskoy Rassii, Oçerki, Moskva, Gosudastvennoe Antireligioznoe Izdatelstvo.

KNOROZOV, Y. V. (1949): “Mezar Şamun – Nabi”, Sovetskaya Etnografiya, Moskva. Leningrad. Izd. Akademii nauk SSSR.

LEMERCİER-Quelquejay, Chantal (1988): “İhtilal ve İç Savaş Sırasında Azınlıkta Müslümanlar”, Stratejik Açıdan Sovyet Müslümanları ve Diğer Azınlıklar, (Ed.) S. Enders Wimbush, Çev. Y.T. Kurat, Ankara, Yeni Forum Yayınları.

MACKENZIE, David (1974): “Turkestan’s Significance to Russia (1850-1917)”, Russian Review, Vol. 33, No. 2. (Apr., 1974).

MANZ, Beatrice Forbes (1987): “Central Asian Uprisings in the Nineteenth Century: Ferghana under the Russians”, Russian Review, Vol. 46, No. 3. (Jul., 1987).

MORRIS, Brian (2006): Religion and Anthropology, A Critical Introduction, Cambridge, Cambridge University Press.

MÜMİNOV, Aşirbek (2004): “Fergana Ölkesindeki Kazirgi Zamanğı Cahriye Toptarı”, Yasavi Jolı, no: 1, (Kazan-Karaşa-Jeltoksan 2004).

PULATOV, Ğ. (1960): Özbekistan’da Ateistik Hareket Tarihidan, Kızıl Özbekistan, Pravda Vostoka ve Özbekistan Surh ve Birleşken Neşriyatı, Taşkent.

RAŞİD, Ahmed (1996): Orta Asya’nın Dirilişi İslâm mı, Milliyetçilik mi?, Çev. O. Ç. Deniztekin, İstanbul, Cep Kitapları.

ROY, Oliver (2000): Yeni Orta Asya ya da Ulusların İmal Edilişi, Çev. Mehmet Moralı, İstanbul, Metis Yayınları.

SUHAREVA, O. A. (1960): İslâm v Uzbekistan, Taşkent, Özbekistan İlimler Akademisi Yayınları.

ŞÜLEMBAYEV, K. (1978): Ğılımi Ateizm (Leksiyalar Kursı), Mektep Baspası, (Yayın yeri belirtilmemiş).

TRISKO , Jessica N. (2005): “Coping with the Islamist threat: analysing repression in Kazakhstan, Kyrgyzstan and Uzbekistan”, Central Asian Survey, 24:4, (December 2005).

WHEELER, Geoffrey (1957): “Recent Developments in Soviet Central Asia: Dickson Asia Lecture, 1957”, The Geographical Journal, Vol. 123, No. 2. (Jun., 1957).

WİMBUSH, S. Enders (1995): “Islam in Central Asia and Caucasus”, The Oxford Encyclopedia of The Modern Islamic World, Ed. J.L. Esposito, vol: 2, New York Oxford, Oxford University Press.

YAMAN, Ali (2004a): “Неизвустные последователи Ясави в Кыргызстане: Лахчиды, Аллахчиды”, Ахмет Ясауи Университетінін Хабаршысы, Turkistan, No:1 (43), (Kantar – Akpan 2004).

YAMAN, Ali (2006): Allahçılar, Orta Asya’da Yesevilik Kızılbaş Türkler Laçiler, İstanbul, Nokta Yayınları.

ZELKİNA, Anna (1999): “Islam and Security in the New States of Central Asia: How Genuine is the Islamic Threat?”, Religion, State & Society, Vol. 27, Nos 3/4, 1999.

Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi-Cover

ISSN: 1306-8253
Yayın Aralığı: Yılda 4 Sayı
Başlangıç: 1994
Yayıncı: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Türk Kültürü Açısından Hacı Bektaş-ı Veli Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi

Arşiv