SÂSÂNÎLER DÖNEMİ İRAN SARAYINDA BİR GÖKTÜRK GELİNİ: FAKIM

Tarihin birçok döneminde güçlü devletlerarasında büyük siyasi ittifaklar meydana gelmiştir. Bu ittifakların birçoğu siyasi evliliklerle pekiştirilmiştir. Bu siyasi evliliklerden bir tanesi de Sâsânîler ve Göktürkler arasında meydana gelmiştir. Her iki tarafın Akhûnlara karşı oluşturdukları siyasi ittifakın sonucunda; İstemi Yabgu'nun kızı Fakım, Sâsânî hükümdarı I. Hüsrev ile evlenmiş ve İran sarayına gelin olarak gitmiştir. Asya'nın bu iki büyük gücü arasında sağlanan ittifak Akhûn devletinin sonunu getirmiştir. Bundan dolayı Sâsânîler ve Göktürkler arasında tesis edilen bu ittifak tarihin önemli gelişmelerinden birisi olarak kabul edilmektedir. Akhûn devletinin yıkılmasının ardından Göktürkler ve Sâsânîler arasında siyasi çekişmeler ortaya çıkmış ve iki taraf arasındaki ittifakın ömrü kısa sürmüştür. Akhûn coğrafyasının paylaşımıyla ilgili ihtilaflar iki tarafı kendi arasında savaşmak zorunda bırakmıştır. Buna rağmen İran sarayına giden gelinin ülkesine geri dönmediğini ve İran sarayındaki varlığını devam ettirdiğini görmekteyiz. Bu gelinin adı bazı İslam tarihi klasik kaynaklarında Kakım şeklinde de geçmektedir. Fakat aynı kaynaklar babası İstemi'den de Kakım şeklinde bahsederler. Bundan dolayı Fakım adının, Kakım adının yanlış yazımı sonucunda bir müstensih hatasından kaynaklanmış olabileceği de ihtimal dâhilindedir. İran sarayına gelin olarak giden bu kızın, babası İstemi Yabgu gibi, güçlü bir kişiliğe sahip olduğunu görmekteyiz. Bunun en büyük delili I. Hüsrev'in ardından oğlu IV. Hürmüz'ü İran tahtına çıkarabilmesidir. I. Hüsrev'in, İranlı eşlerinden olan evlatlarından birisinin yerine, yabancı bir millete ait olan eşinden dünyaya gelmiş evladının tahta çıkması, Fakım'ın İran sarayındaki gücünü ortaya koymaktadır. Bu çalışma için ilk olarak İslam öncesi dönem İran tarihinden bahseden en alakalı klasik kaynaklar taranmıştır. Elde edilen bilgiler çağdaş tarihçilerin konuyla alakalı olan güncel çalışmalarındaki bilgilerle karşılaştırılmıştır. Eldeki veriler üzerinde bir değerlendirme yapılarak konuyla ilgili bazı çıkarımlar yapılmış ve sonuç kısmında ortaya konulmaya çalışılmıştır.

A Gokturk Bride at the Palace of Persia During the Sasanids: Fakım

The great political alliances took place between the powerful states in many stages of history. Most of these alliances were consolidated by political marriages. One of these political marriages took place between the Sasanids and the Gokturks. As a result of the political marriages against the Hephthalites; Fakım, the daughter of Istemi Yabgu, got married to Khosrov I, the ruler of Sasanids, and went as a bride to Sassanian palace. This alliance caused to the liquidation of Hephthalites. Therefore, Sassanian-Gokturk alliance is viewed as one of the most important developments in history. After the fall of the Hephthalites, some political disputes took place between Gokturk and Sasanids and this alliance between them lasted a short time. However, we can see that this bride going to the Sassanian court never turned back, but did remain there. The name of this bride, according to some Islamic sources, was Kakım. Yet, the main sources call her father as Kakım. So, it is possible that as a result of the wrong spelling of the name “Fakım” it may result from the copyist’s error. It can be seen that this Gokturk bride, like her father, Istemi Yabgu, had a powerful personality. The greatest sign of that is that she was able to bring his son on the Sassanian throne after Khosrov I. As can be seen, it signifies the strength of Fakım in Sassanian court, although she was a wife of foreign origin when compared to other native wifes of Khosrov I. For this study, the most relevant classical sources mentioning pre-Islamic Iranian history were first browsed. The obtained information has been compared to the information in contemporary historians’ current works that was about this subject. Some inferences about the subject were made by making an evaluation on the available data and indicated in the conclusion section.

PDF

___

Klasik Kaynaklar
Bel'âmî, Ebû Ali (1372hş). Guzideye Tarikhe Bel'âmî, (Nşr. Ca'fer Şi'arMahmud Tabatabaî), Neşriyeyi Katar, Tahran.
Belâzurî, Ahmed b. Yahyâ (2013), Fütûhu'l-Büldân (Ülkelerin Fethi, Trc. Mustafa Fayda), Siyer Yayıncılık, İstanbul.
Cüzcânî, Ebû Amr Osmân b. Muhammed (Trsz), Tabakât-ı Nâsıri, c. I, İntişarat-ı Dünyay-ı Ketab, Tehran.
Dineverî, Ebû Hanîfe Ahmed b. Dâvud (1371hş), Kitab-u Ahbaru't-Tıvâl, (Trc. Mahmûd Mehdevî Dâmegânî, Neşriyey-i Ney, Çap-i Çehârom, Tehran.
Firdevsî, Ebû'l-Kâsım (1391hş), Şâhnâme, Çap-ı Nehost, (Tsh. Ferîdûn Cûneydî), Çap-ı Dovvom, (Tsh. Muhammed Ramazanî), Şehrivermâh.
Gaffarî-i Kazvînî, Ahmed b. Muhammed (1799), Tarih-i Cihân Ârâ, Epitome of the Ancient History of Persia, (W. Ouseley), Londra.
Gerdîzî, Ebû Sa'îd Abdulhay b. Dahhâk b. Mahmûd (Trsz), Zeynü'l-Ahbâr, İntişarat-ı Dünyây-ı Ketâb, Tehran.
Gregory, Ebû'l-Ferec (Bar Habraeus) (1999), Abû'l-Farac Tarihi, c. I, (Çev. Ömer Rıza Doğrul), 3. Baskı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
İbnû’l-Belhî (1339hş), Farsname, (Tsh. Guy Le Strange; Raynold Allen Nikolsen), Tahran. "(Çev. Abdulhalik Bakır-Ahmet Altungök), Ortaçağ Tarih Medeniyetine Dair Çeviriler I, Ankara, 2008, s. 23–150."
İbnû'l-Esîr, Muhammed İzzeddîn 1370(hş), el-Kâmil fi't-Tarih, c. II, (Trc. S. Hüseyin Rûhânî), İntişârat-ı Esâtir, Tehran.
İbnü'l-Miskeveyh (Trsz), Tecârübe'l-Umem, c. I, (Trc. Alî Naki Münzevî), Merkez-i Tahkikat-i Râyâne'i Kâ'imiye, İsfahan.
Kazvînî, Hamdullâh b. Ebî Bekir b. Ahmed b. Nasr Müstevfî (1328hş), Târih-i Guzîde, c. I, (Haz. Edward G. Browne), (Hicri 857 yılına ait Hacı Ferhad Mirza nüshasının tıpkıbasımı), Londra.
Makdisî, Mutahhar b. Tahir (1374hş), Kitabu'l-Bed ve't-Tarih (Aferineş ve Tarih), c. I, (Trc. Muhammed Rızâ Şefî'î Kudkenî), Tehran.
Mes'ûdî, Ebû'l-Hasan Ali b. Hüseyin (2004), Murûc ez-Zeheb (Altın Bozkırlar), (Çev. Ahsen Batur), Selenge Yayınları, İstanbul.
Mücmelü't-Tevârih ve'l-Kısas (Trsz), (Thk. Melikü'ş-Şü'arâ' Behâr), İntişârât-ı Kelâle Haver, (Yrsz).
Nüveyrî, Ahmed b. Abdülvehhâb (1900), "Nihayetü'l-Ereb fi Ahbaru'l-Fars ve'lArab", (Haz. Edward G. Browne), The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland for 1900, Published by the Society 22, Albemarle Street, London.
Procopius of Caesarea (1938), History of the Wars: The Persian War, The Loeb Classical Library, Edited By T. E. Page, D. Litt. and W. H. D. Rouse, Litt. D., London.
Se'âlibî, Abdulmelik b. Muhammed b. İsmâ'il (1368hş), Târih-i Se'âlibî (Ahbâru Mülûk-u Fars ve Sîrehûm), Neşriyey-i Nokre, Taberîstan.
Taberî, Ebû Ca'fer Muhammed b. Cerîr, Târihü'l-Rasul ve'l-Mülûk (Târîhu'tTaberî), Cüz'ü's-Sânî (c. II), (Thk. Muhammed Ebû'l-Fazl İbrâhîm), Dâru'l-Mâ'arif Mısr, Kûrnîşu'n-Nil 1119, Kahire.
Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr (1383hş), Tarih-i Taberî: Tarih-i Resûl ve'l-Mülûk, c. II, (Trc. Ebû'l-Kasım Payende), Çap-ı Şişom, İntişarat-ı Esâtîr, Tehran.
Taberî, Ebû Ca'fer Muhammed b. Cerîr (1982), Tarih-i Taberî Tercemesi, c. II, 2. Baskı, Can Kitabevi, İstanbul.
Ya'kûbî, Ahmed b. İshâk (1382hş), Tarih-i Ya'kûbî, c. I, (Trc. Muhammed İbrahim Ayeti), İntişarat-ı İlmi ve Ferhengi, Tehran.
Araştırma Eserler
Artamonov, M. İ. (2008). Hazar Tarihi (Türkler, Yahudiler, Ruslar), (Çev. Ahsen D. Batur), Selenge Yayınları, 3. Baskı, İstanbul.
Brossıus, M. (2006). Peoples of the Ancient World: The Persians, Routledge Publishing, New York.
Browne, E. G. (1908). A Literary History of Persia from Earliest Time to Firdawsi, London.
Daryaee, T. (2009). Sasanian Persia (The Rise and Fall of an Empire), Published by I. B. Tauris and Co. Ltd in association with the Iran Heritage Foundation, London and New York.
Divitçioğlu, S. (2000). Kök Türkler (Kut, Küç, Ülüg), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
Eberhard, W. (1947). Çin Tarihi, TTK Yayınları, Ankara.
Eberhard, W. (1996). Çin'in Şimal Komşuları, (Çev. Nimet Uluğtürk), TTK Yayınları, Ankara.
Farr, E. (1850). History of Persians, Published Robert Carter and Brothers, No:285, Broadway, New York.
Girişmen, R. (1336hş). İran ez Agaz ta İslam, (Trc. Muhammed Mu'în), Mecmuay-ı İranşinasi (Zir Nezer-i Ehsan Yarşater), Tehran.
Hâkîkât, A. R. (1362hş). Tarih-i Kûmis, Tehran.
Konukçu, E. (1971). Kuşan ve Akhûn Tarihi, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Ezurum.
Kristensen, A. E. (1945). İran der Zemân-i Sâsâniân, (Trc. Reşîd Yâsemî), İntişarat-ı Dünyay-i Ketâb, Tehran.
Kurbanov, A. (2010). The Hephthalites: Archaeological and Historical Analysis, Phd Thesis Submitted to the Department of History and Cultural Studies of the Free University, Berlin.
Ligeti, L. (1990). Bilinmeyen İç Asya, c. I, (Çev. Sadrettin Karatay), Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara.
Lıu, X. (2010). The Silk Road in World History, Oxford University Press, London.
Malcolm, S. J. (1829). The History of Persia: from the Most Early Period to the Present Time Containing an Account of the Religion, Government, Usages and Chracter of the Inhabitatnts of that Kingdom, v. I, Printed by William Clowes, Stamford Street, London.
Mackenzıe, D. N. (1971). A Concise Pahlavi Dictionary, Oxford University Press, London.
Marquart, J. (1373hş). İranşahr ber Mebnay-i Coğrafyay-i Mose Horenî, (Trc. Meryem Mir Ahmedî), İntişarat-ı İttilaat, Tehran.
Meşkür, M. C. (1366hş). Tarih-i İran Zemin, Tehran.
Piguluskaya, N, V. (1353hş). Tarih-i İran: ez Dovrân-ı Bâstân ta Pâyân-ı Side-i Hicdehom Mîlâdî, (Trc. Kerim Kişâverzî), İntişârât-ı Peyâm, Tehran.
Pirneyâ, H. (1306hş). İrân-ı Bâstân, c. II, Matbâay-i Meclis, Tehran.
Pourshariati, P. (2008). Decline and Fall of the Sasanian Empire: The SasanianParthian Confederacy and the Arab Conquest of Iran, Published by I. B. Tauris, London and New York.
Rasonyi, L. (1988). Tarihte Türklük, 2. Baskı, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara.
Reisneyâ, R. (Tarihsiz), Azerbaycan der Seyr-i Tarih-i İran ez Agaz ta İslam, c. I, İntişarat-ı Nimâ, Tebriz.
Roux, J. P. (1991). Türklerin Tarihi: Büyük Okyanustan Akdeniz'e İki Bin Yıl, (Çev. Galip Üstün), Milliyet Yayınları, İstanbul.
Sykes, P. M. (1915). A History of Persia, c. I, Macmillan and Co. Limited St. Martin's Street, London.
Taşağil, A. (2015). Kök Tengri'nin Çocukları (Avrasya Bozkırlarında İslam Öncesi Türk Tarihi), Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul.
Togan, Z. V. (1981). Umumi Türk Tarihine Giriş, I, Enderun Yayınları, İstanbul.
Turan, O. (1999). Türk Cihan Hâkimiyeti Mefküresi Tarihi, I, Boğaziçi Yayınları, İstanbul.
Makaleler, Kitap Bölümleri ve Bildiriler Akbulut, D. Ali (2014). Akhûnlar (Kionit/Hyon) ve Eftalitler Çağında: Maveraünnehir ve Horasan'da Türkler. Türkler Ansiklopedisi, I, 830-843, Ankara. Bıvar, A. D. H. (2006). The History of Eastern Iran. The Cambridge History of Iran: The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods (Edt. Ehsan Yarshater, Cambridge University Press, New York, 3(1), 116-180.
Cihan, C. (2014). Türk Akınlarına Karşı Sasanilerin İnşa Ettiği Gürgân Seddi (Sedd-i İskender). Turkish Studies, Spring, 10(5), 107-130.
Frye, R. N (2006). The Political History of Iran Under the Sasanians. The Cambridge History of Iran: The Seleucıd, Parthian and Sasanian Periods (Edt. Ehsan Yarshater), Cambridge University Press, New York, 3(1), 116-180.
Grignaschi, M. (1970). Sabirler, Hazarlar, Göktürkler. VII. Türk Tarih Kongresi, 25-29 Eylül 1970, Ankara, I, 230-250.
Gömeç, S. (2000). İslam Öncesi Türk Tarihinin Kaynakları Üzerine. Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Dergisi, 20(31), 51-92.
Harmatta, J. & Litvinsky, B. A. (1996). Tokharistan and Gandhara Under Western Türk Rule (650-750). History of Civilizations of Central Asia (Edts. B. A. Litvinsky; Zhang Guang-da; R. Shabani Samghabadi), UNESCO Publishing, Paris, V(3), 367-401.
Kafesoğlu, İ. (1992). Türk Tarihi. Türk Dünyası El Kitabı, 2. Baskı, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara.
Litvinsky, B. A. (1996). The Hephthalite Empire. History of Civilizations of Central Asia, III, (Edts. B. A. Litvinsky; Zhang Guang-da; R. Shabani Samghabadi), UNESCO Publishing, Paris, 135-162.
Meşkür, M. C. (1340hş). Hudâynâme. Mecelley-i Berresîhây-i Târîhî, Şomare, Sal-i Şişom, 6,13-28.
Sınor, D. & Klyashtorny, S. G. (1996). The Türk Empire. History of Civilizations of Central Asia, v. III, (Edts. B. A. Litvinsky; Zhang Guangda; R. Shabani Samghabadi), UNESCO Publishing, Paris, 327-347.
Taşağıl, A. (2002). Göktürkler. Türkler Ansiklopedisi (Edt. Hasan Celal Güzel), Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, II, 15-48.
Yarshater, E. (2006). Introduction. The Cambridge History of Iran: The Seleucıd, Parthian and Sasanian Periods (Edt. Ehsan Yarshater), Cambridge University Press, New York, 3(1), xvıı-lxxv.
(Eklerdeki sikkelerin kaynak bilgisi: https://colnect.com/tr/coins/list)