İSLAM COĞRAFYACILARINA GÖRE ORTA ÇAĞ’DA ÂMİD (DİYARBAKIR)

İnsanoğlunun yerleşik hayata geçmesi ile birlikte, eski zamanlardan beri şehir yaşamı insan için mühim bir yere sahip olmuştur. Bilhassa nehir kenarında kurulan ve suya yakın, tarıma elverişli ve ulaşımı kolay olan şehirler, insanları ve insanların bir teşekkülü olan devletleri kendine cezbetmiştir. Adını zikrettiğimiz bu şehirlerden bir tanesi Yukarı Mezopotamya’da yer alan Âmid (Diyarbakır) şehridir. Dicle Nehri kıyısında kurulan Âmid şehri Eski Çağlardan itibaren önemli bir yere sahip olmuş ve bu önemini Orta Çağ’da da devam ettirmiştir. Öte yandan IX-X. yüzyılda İslam dünyasında coğrafya ilminin gelişmesi ile birlikte, Müslüman yazarlar, coğrafya ilmi konusunda önemli eserler vücuda getirmişlerdir. Bu eserlerde müellifler, İslam dünyasının coğrafi konumu, ülkeleri, bölgeleri ve şehirleri ile ilgili mühim bilgiler vermişlerdir. Aynı zamanda bu müellifler, Orta Çağda Müslümanlar açısından önemli bir konumda olan ve el-Cezîre bölgesinde yer alan Âmid (Diyarbakır) şehri ile de dikkate değer bilgiler aktarmışlardır. Bu çalışmada Âmid şehrinin Orta Çağda siyasi durumu genel olarak anlatıldıktan sonra İslam coğrafyacılarının şehir hakkında verdiği bilgiler derlenip değerlendirilmiştir

Amid (Diyarbakir) in The Middle Age According to Islamic Geographers

Ever since humanity settled, urban life has an important place in human life. Especially the cities which is riverside and close to the water, arable and easy to access to urban transportation has attracted people and the states, formed by human being. One of the cities we called is Amid (Diyarbakir) located in the Upper Mesopotamia. Founded on the banks of the Tigris River, the city of Amid had an important place since ancient times and this importance has maintained in the Middle Ages. On the other hand, IX-X. century, with the development of the science of geography in the Islamic world, muslim authors has created important works on the science of geopraphy. In these works, the authors provided important information about the geographical position, countries, regions and cities of the Islamic world. At the same time, these authors gave remarkable information about the city of Amid (Diyarbakir), which is located in the area of alDjazira, which is important for Muslims in the Middle Ages. In this study, after discussing the political situation of Amid in the Middle Ages, the information given by Islamic geographers about the city was compiled and evaluated.

PDF

___

Abdurrahman İbnü’l Cevzî (2014), el-Muntazam fî Târîhi’l-Ümem’de Selçuklular (H.430-485=1038-1092), Çeviren Ali Sevim, TTK Yay., Ankara.
Ağarı, M (2006). İslam Coğrafyacılarında Yedi İklim Anlayışı. AÜİFD 47, 2, 195–214.
Ahmad, S. M. (1993). Coğrafya. DİA, İstanbul, 8, 50–52.
Aktan, A. (2006). Mu’tazıd-Billâh, DİA, İstanbul, 31, 383–84. Ammianus Marcellinus (1935).
Ammianus Marcellinus, with an English translation by John C. Rolfe (The Loeb Classical Library), Çeviren John C. Rolfe, I, London. Azîmî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed el-Azîmî et-Tenûhî (2006).
Azîmî Tarihi, Selçuklular Dönemiyle İlgili Bölümler (H.430- 538=1038/39-1143/44), Çeviren Ali Sevim, TTK, Ankara.
Belâzûrî, Ahmed b. Yahyâ (1988). Fütûhu’l-Büldân, Dâr ve Mektebü’l-Hilâl, Beyrut.
Belâzûrî, Ahmed b. Yahyâ (2013). Fütûhu’l-Büldân. Ülkelerin Fetihleri, Çeviren Mustafa Fayda, Siyer Yayınları, İstanbul.
Berchem, M. V. S. (1910). Amida : Materiaux pour l’épigraphie et l’histoire Musulmanes du Diyar-Bekr, Heidelberg. Beysanoğlu, Ş.(1963). Bütün Cepheleriyle Diyarbakır, Şehir Matbaası, İstanbul.
Brett, M. (2004). Abbasids, Fatimids and Seljuqs. The New Cambridge Medieval History, editör D. Luscombe & J. Riley-Smith, IV(2), 675–720, Cambridge University Press.
Canard, M. (1991). al-Djazira. EI2 , Leiden-Brill, II, 523–24.
Canard, M. (1991). Diyâr Mudar. EI2 , Leiden-Brill, II, 347.
Canard, M. (1991). Diyâr Rebî’a. EI2 , Leiden-Brill, II, 348.
Canard, M., Cl. C. (1991). Diyâr Bakr. EI2 , Leiden-Brill, II, 343–45.
Celâlî, Nâdire (1377). Tarih-i Âl-i Selcuk der Ânatolî, Mîrâs-ı Mektûb, Tahran.
Çevik, A. (2009). Ortaçağ İslâm Coğrafyacılarına Göre el-Cezîre ve İdari Taksimatı. Osmanlı Araştırmaları, XXXIII, 35–64.
Çevik, A. (2009). XI-XIII. Yüzyıllarda Diyâr-ı Bekr Bölgesi Tarihi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi 2002.
Christensen, A. (1368). İran der zaman-i Sâsâniyân, Farsça terc. Reşîd Yâsemi, Donyâ-yi Ketâb, Tahran.
Çubukçu, A. (2001). İyâz b. Ganm, DİA, İstanbul, XXIII, 498–99.
Darkot, B. (1978). Diyarbekir. İA, İstanbul, III, 601–605.
Daryaee, T. (2009). Sasanian Persia: The Rise and Fall of an Empire, International Library of Iranian Studies, I. B. Tauris.
Ebû’l-Fidâ, el-Melikü’l-Müeyyed İmâdüddîn İsmâîl b. Alî, el-Muhtasar fi Tarih el-Beşer, C. II, el-Matbaatü’l-Hüseyniyye el-Mısrıyye, y.y.
Ebû’l-Fidâ, İsmail b. Ali (2007). Takvimü’l-Buldân, Mektebetü’s-Sekâfetü’dDînîye, Kahire.
Ebû’l-Fidâ, İsmail b. Ali (2017). Takvimü’l-Buldân, Farsça terc. Abdulmuhammed Âyetî, Çaphâne-i Zer, Tahran 1349; Takvimü’l-Buldân (Ebü’l-Fidâ Coğrafyası), Türkçe terc. Ramazan Şeşen, Yeditepe Yayınları, İstanbul.
Ebu Bekr-i Tihranî (1356). Kitab-ı Diyarbekriyye, Haz. Necati Lugal ve Faruk Sümer, Kitâbhâne-yi Tehûrî.
Ebu Bekr-i Tihranî (2014). Kitab-ı Diyarbekriyye, Çeviren Mürsel Öztürk, TTK, Ankara.
Ed-Dineverî, Ebû Hanîfe (1960). el-Ahbâru’t-Tıvâl, Tahkîk Abdülmün’im Âmir, Dâru İhyâ-i el-Kütübü’l-Arabî, Kahire 1960.
Ed-Dineverî, Ebû Hanîfe (2017). el-Ahbâru’t-Tıvâl (Eskilerin Haberleri), Türkçe terc. Zekeriya Akman ve Hüseyin Siyabend Aytemür, Ankara Okulu Yay., Ankara.
El-Bağdâdî, Safiyyüddîn Abdülmümin b. Abdülhakk (1412). Merâsidü’l-Ittılâ’ Alâ Esmâi’l-Emkine Ve’l-Bikâ, Editör Ali Muhammed Becâvî, C. I, Dâru’l-Cîl, Beyrut.
El-Bağdâdî, Safiyyüddîn Abdülmümin b. Abdülhakk (2014). Merâsidü’l-Ittılâ’ Alâ Esmâi’l-Emkine Ve’l-Bikâ, Türkçe terc. H. İbrahim Gök, C. I, TTK, Ankara.
El-Bundârî, Kıvâmüddîn Ebû İbrâhîm el-Feth b. Alî b. Muhammed (1999). Zübdetü’n-Nusrâ ve Nuhbetü’l-Usra (Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi), Çeviren Kıvameddin Burslan, 2. baskı, TTK, Ankara.
El-Cûzcânî, Minhâc-ı el-Sirâc (1363). Tabâkat-ı Nasırî, Editör Abdülhayy Habîbî, C. II, Donyâ-yi Ketâb, Tahran.
El-Hemdânî, Ebû Muhammed el-Hasan b. Ahmed b. Yakub b. Yusuf b. Davud (1884). Kitâbü Sıfatü Ceziretü ’l-Arab, Leiden-Brill.
El-Kazvînî, Zekeriya b. Muhammed (1998). Asârü’l-Bilâd ve Ahbârü’l-İbâd, Dâr-u Sâdr, Beyrut.
El-Kazvînî, Zekeriya b. Muhammed (1373). Asârü’l-Bilâd ve Ahbârü’l-İbâd, Farsça terc. Mîrzâ Cihângîr Kâcâr, Emîr Kebîr, Tahran.
el-Nesevî, Şehâbeddîn Muhammed (1384). Sîret-i Celâleddin Mengübernî, Tahkik Mücteba Minovî, İntişârât-ı İlmî Ferhengî, Tahran.
El-Vâkıdî, Ebû Abdullâh Muhammed b. Ömer (1417). Fütuhü’ş-Şam, Tashih Abdüllatîf Abdurrahman, C. II, Dâru’l-Kutubu’l-İlmiyye, Beyrut.
El-Vâkıdî, Ebû Abdullâh Muhammed b. Ömer (2016). Fütuhü’ş-Şam. Türkçe terc. Hasan Gülşen, Nüve Kültür Merkezi, Konya.
Erdem, İ. & Kazım, P. (2007). Ak-Koyunlu Devleti Tarihi. Birleşik Yay., Ankara.
Erkal, M. (1991). Arşın. DİA, İstanbul, III, 411–13.
Ez-Zehebî, Şemseddîn Muhammed bin Ahmed bin Osman (1413). Tarihü’lİslâm ve Vefâyat el-Meşâhîr ve’l-Âlâm, Editör Tahkik Ömer Abdusselâm Tedmürî, Dâru’l-Kitabu’l-Arabî, Beyrut, XXXII.
Fayda, M. (2013). Yermük Savaşı. DİA, İstanbul, XLIII, 485–86.
Fikret, M. Â. (1374). Âmid. Dâiretü’l-Mu’ârrif-i Bozorg İslâmî, Tahran, II, 191–93.
Frye, R. N. (1983). The Political History of Iran under the Sasanians. The Cambridge History of Iran, editör E.Editor Yarshater, III/1:116–180, The Cambridge History of Iran, Cambridge University Press.
Göyünç, N. (1994). Diyarbakır. DİA, İstanbul, IX, 464–69
Grantosky, E. A. (1359). Tarih-i İran ez Zaman-i Bastân tâ Emrûz, Farsça terc. Keyhusro Keşâverzî, İntişârât-ı Pûyeş, Tahran.
Ebû'l-Ferec (1999). Abû’l-Farac Tarihi, Türkçe Terc. Ömer Rıza Doğrul, 3. baskı. I–II, TTK, Ankara.
Hâfız Ebrû, Şihabuddîn Abdullah Hâfî (1375). Coğrâfyâ-yı Hâfız Ebrû, Tashih Sâdık Seccâdî, I, Mîrâs-ı Mektûb, Tahran.
Hâfız Ebrû, Şihabuddîn Abdullah Hâfî (1380). Zübdetü’t-Tevarih, Editör Seyyid Kemâl Hacı Seyyid Cevâdî, C. III, İntişârât-ı Vezâret-i Ferheng ve İrşâd-ı İslâmî, Tahran.
Halife b. Hayyât (1985). Tarihu Halife b. Hayyât, Tahkik Ekrem Ziyâ el-Ömerî, Dâru Tîbe, Riyad.
Halife b. Hayyât (2001). Tarihu Halife b. Hayyât (Halife b. Hayyât Tarihi), Türkçe terc. Abdulhalık Bakır, Ankara.
Hinz, W. (1990). İslâm’da Ölçü Sistemleri, Türkçe terc. Acar Sevim, İstanbul.
Honigmann, E. (1970). Bizans Devletinin Doğu Sınırı, Türkçe terc. Fikret Işıltan, İstanbul.
İbn Fakîh, Ahmed b. Muhammed (1416). Kitâbü’l-Büldân, Tahkik Yusuf ElHâdî, Âlemü’l-Kütüb, Beyrut.
İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed (1421). Tarih-i İbn Haldûn (el-İber), Tahkik Halil Şehâde ve Süheyl Zekkâr, IV, Dârü’l-Fikr, Beyrut.
İbn Havkal, Muhammed b. Havkal (1938). Kitâbü Sûretü’l-Arz, I–II, Dâr-i Sâdr, Beyrut.
İbn Havkal, Muhammed b. Havkal (2017). Sûretü’l-Arz (10. Asırda İslam Coğrafyası), Türkçe terc. Ramazan Şeşen, 2. baskı, Yeditepe Yayınları, İstanbul.
İbn Hurdâzbih, Ebû’l-Kasım Ubeydullah bin Abdullah (1889). el-Mesâlik ve’lMemâlik, Leiden-Brill.
İbn Hurdâzbih, Ebû’l-Kasım Ubeydullah bin Abdullah (2008). el-Mesâlik ve’l-Memâlik, Türkçe terc. Murat Ağarı, İstanbul.
İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ İmâdüddîn İsmâil bin Şihâbüddîn Ömer bin Kesîr (1988). el-Bidâye ve’n-Nihâye, XII, Beyrut.
İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ İmâdüddîn İsmâil bin Şihâbüddîn Ömer bin Kesîr (1994). el-Bidâye ve’n-Nihaye, Büyük İslam Tarihi, Türkçe terc. Mehmet Keskin, XIII, Çağrı Yay. İstanbul.
İbn Miskeveyh, Ali b. Ahmed b. Muhammed (2016). Tecâribü’l-Ümem, Editör Yay. Haz. Mehmet Şeker vd., Çeviren Kıvameddin Burslan, TTK, Ankara.
İbn Miskeveyh, Ebû Ali Ahmed b. Muhammed (1379), Tecâribü’l-Ümem, Tahkik Ebû’l-Kâsım İmâmî, V-VI, Suroş, Tahran.
İbn Rüsteh, Ebî Ali Ahmed b. Ömer (1892). Kitabu’l-A’lâku’n-Nefise, Dâr Sâdr, Beyrut.
İbn Vâsıl, Cemaleddin Muhammed b. Sâlim (1377). Müferricü’l-Kurûb fî Âhbâr-i Benî Eyyûb, Tahkik Cemaleddîn eş-Şeyyâl, I, Dâru’l-Kütüb ve’lVesâiku’l-Kavmiyye, Kahire.
İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî (1419). el-Cezerî, el-Kâmil fi’t-Tarih, Editör Tahkik Ömer Abdüsselâm Tedmurî, C. II, VI, VII, VIII, Dârü’l-Kitâbü’l-Arabî, Beyrut.
İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî (1991). el-Kâmil fi’t-Tarih, Çeviren M. Beşir Eryarsoy, C. II, Bahar Yayınları, İstanbul.
İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî (1991). el-Kâmil fi’t-Tarih, Çeviren Ahmet Ağırakça, Abdülkerim Özaydın, VIII-X, Bahar Yayınları, İstanbul.
İbnü’l-Verdî, Zeyneddîn Ömer b. Muzaffer b. Ebî’’l-Fevâris (1417). Tarihü’l İbnü’l-Verdi, I, Daru’l-Kutubu’l-İlmiyye, Beyrut.
İstahrî, İbrahim b. Muhammed (1927). Mesâlikü’l-Memâlik, Tahkik Ahmed b. Sehl Ebûzeyd, Dârü-Sâdr, Beyrut.
İstahrî, İbrahim b. Muhammed (2015). Ülkelerin Yolları, Türkçe terc. Murat Ağarı, Ayışığı Kitapları, İstanbul.
Kazvînî, H. M. (1915). Nüzhetu’l-Kulûb, Editör Guy Le Strange, LondonLeiden.
Kinderman, H. (1964). Rebîa ve Mudar, İA, IX, 653–56.
Küçükaşcı, M. S. (2005). Mudar (Benî Mudar), DİA, XXX, 358–59.
Kudâme b. Ca’fer, Kudâme b. Ziyâd el-Kâtib el-Bağdâdî (1981). Kitâbü’lHarâc ve Sınâ’ati’l-Kitâbe, Tahkik Muhammed Hüseyin Zebîdî, Dârü’lReşîdü’n-Neşr, Bağdad.
Kudâme b. Ca’fer, Kudâme b. Ziyâd el-Kâtib el-Bağdâdî (1370). Kitâbü’l-Harâc ve Sınâ’ati’l-Kitâbe, Farsça Terc. Hüseyin Karaçanlu, Neşr-i Elburz, Tahran.
Louth, A. (2005). The Eastern Empire in the sixth century. The New Cambridge Medieval History, editör Paul Fouracre, I,91–117, Cambridge University Press.
Makdîsî, Muhammed b. Ahmed (1906). Ahsenü’t-Tekâsîm fî Marifetü’l-Ekâlîm, Brill, Leiden.
Makdîsî, Muhammed b. Ahmed (2015). İslam Coğrafyası (Ahsenü’t-Takasim), Çeviren Ahsen Batur, Selenge, İstanbul.
Mesûdî, Ebî’l-Hasan Ali b. el-Hüseyin b. Ali (1425). Mürucü’z-Zeheb ve Meâ’dini’l-Cevher, Tahkik Kemal Hasan Mer’î, Cüzü’l-Evvel, elMektebetü’l-Asriyye, Beyrut.
Mesûdî, Ebî’l-Hasan Ali b. el-Hüseyin b. Ali (2017). Mürûc ez-Zeheb (Altın Bozkırlar), Çeviren Ahsen Batur, Selenge Yay., İstanbul.
Nâsır Hüsrev, Ebû Muîn Nâsır b. Hüsrev b. Hâris el-Kubâdiyânî el-Mervezî (1335). Sefernâme-i Nâsır-ı Hüsrev, Editör Muhammed Debîr Sîyakî, İntişârât-ı Kitabfurûşî Zevâr, Tahran.
Nâsır Hüsrev, Ebû Muîn Nâsır b. Hüsrev b. Hâris el-Kubâdiyânî el-Mervezî (1985). Sefername, Türkçe terc. Abdülvehhab Tarzî, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul.
Önkal, A. (1992). Bekir b. Vâil. DİA, V, 362–63.
Özgüdenli, O. G. (2009). Gazan Han ve Reformları (1295-1304), Kaknüs Yay., İstanbul.
Schleifer, J. (1979). Bakr b. Vâil. İA, II, 454–58.
Sellwood, D. Amida. Encyclopædia Iranica, I/9:, y.y., 938.
Şeşen, R. (1993). Cezîre. DİA, VII, 509–11.
Şeşen, R. (2012). Eyyûbîler (1169-1260), İsam Yay., İstanbul.
Şeşen, R. (1971). İmad al-Din al-Katib el-İsfahâni’nin Eserlerindeki Anadolu Tarihiyle İlgili Bahisler. SAD, III, 249–369.
Şeşen, R. (1998). Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı. İsam Yay., İstanbul.
Sevim, A. (2000). İnaloğulları. DİA, XXII, 257–58.
Shepherd, D. (1983). Sasanian Art içinde The Cambridge History of Iran: Seleucid Parthian and Sasanian Periods, editör E.Editor Yarshater, III/2:1055–1112, The Cambridge History of Iran.
Stanley, B. (2007). Diyarbakir. Cities of the Middle East and North Africa: A Historical Encyclopedia, editör Michael R. T. Dumper ve Bruce Stanley, Abc-Clio, 127–32
Strange, G. L. (1930) The Lands of the Eastern Caliphate: Mesopotamia, Persia, and Central Asia from the Moslem conquest to the time of Timur, Cambridge.
Strange, G. L. (2015). Doğu Hilâfeti’nin Memleketleri (Mezopotamya, İran ve Orta Asya), Çev. Adnan Eskikurt ve Cengiz Tomar, Yeditepe Yay., İstanbul.
Sümer, F. (1989). Akkoyunlular. DİA, II, 270–74.
Süryanî Mar-Yeşua (1958). Vakaayi’nâme, Çeviren Mualla Yanmaz, Şehir Matbaası, İstanbul.
Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr (1387). Tarih-i Taberî (Tarihü’l-Rusul ve’l-Mülûk), Tahkîk Muhammed Ebûlfazl İbrahim, X, Dâru’t-Turâs, Beyrut.
Talâyî, P. H. (1396). Coğrafyâ-yi Tarih-i Şehr Âmed ve Câygâh-ı ân der Münasebât-ı İran ve Rûm der Rûzgâr-ı Sâsâniyân. Mecelle-yi Pejûheşhâyi Tarih-i İran ve İslam, 21, 89–116.
Tokuş, Ö. (2017). Dokuzuncu Asırda Dımaşk, Diyarbekir ve Ermîniyye’de Bir Emirlik ‘Şeyhoğulları’. Asos Journal, 40, 211–25.
Toprak, M. F. (2004). Yâkût el-Hamevî’nin Mu’cemu’l-Buldân İsimli Eserine Eleştirel Bir Bakış. Ekev Akedemi Dergisi, 8(21), 173–181.
Tufantoz, A. (2004). Mervânîler. DİA, XXIX, 230-32.
Tufantoz, A. (2005). Ortaçağ’da Diyarbekir Mervanoğulları/990-1085. Aça Yay., Ankara.
Turan, O. (2017). Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi. Ötüken Neşriyat, İstanbul.
Urfalı Mateos Vekayi-nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136- 1162) (2000). Çeviren Hrant D. Andreasyan, TTK, Ankara.
Woods, J. E. (1999). The Aqquyunlu: Clan, Confederation, Empire. The University of Utah Press, Utah.
Woods, J. E. (1993). Akkoyunlular: Aşiret, Konfederasyon, İmparatorluk, Çeviren Sibel Özbudun, Milliyet Yay., İstanbul.
Yakut el-Hamevî, Şihâbeddin Yakut b. Abdullah el-Rûmî (1995). Mu’cemü’lBüldân, C. I–V, Dârü’s-Sâdr, Beyrut.
Yâkût el-Hamevî, Şihâbeddin Yakut b. Abdullah el-Rûmî (1380). Mu’cemü’lBüldân, Farsça terc. Ali Nakî Münzevî, I–II, Sâzmân-i Mîrâs-i Ferheng-i Keşver, Tahran.
Yınanç, Mükrimin H. (1978). Akkoyunlular. İA, I, 251–70.
Yınanç, Mükrimin H. (1978). Diyarbekir. İA, III, 605–26.