ENVER PAŞA’NIN ALFABE VE YAZI DENEMESİ: ORDU ELİFBASI

Bu makalede, Harbiye Nazırı Enver Paşa’nın 12 Mart 1914-10 Ağustos 1914 tarihleri arasında Harbiye Nezareti bünyesinde uygulamaya çalıştığı alfabe ve yazı değişikliği ele alınmıştır. Osmanlılarda Tanzimat Dönemi’nden itibaren artarak devam eden dilde sadeleşme, imla, alfabe ve okuma-yazma öğrenimi tartışmalarının üstüne XIX. yüzyılın sonlarında askerî gereklilikler de eklenmeye başlamıştır. Silâhaltına alınan askerler arasındaki okuma-yazma oranının düşüklüğü, askerlere kısa sürede okuma-yazma öğretme ihtiyacı, özel isimlerin yazımındaki karışıklıklar gibi sebepler Enver Paşa’nın göreve gelir gelmez yapmaya başladığı bir dizi askerî ıslahatın arasına, yazı meselesini de eklemesine neden olmuştur. Enver Paşa’nın yaptığı ıslahatın temeli, diğer harflerle birleşme durumuna göre başta, ortada ve sonda farklı şekiller alan Osmanlıca harflerin, birleştirilmeden aslî halleriyle, ayrı ayrı yazılması esasına dayanır. Bu yeni alfabe oluşturulurken Osmanlıcadaki mevcut 32 harf korunmuş, eski harflerle yazılma imkânı bulunmayan Türkçedeki 8 ünlü ise mevcut harflerin üzerine küçük işaretler konulmak suretiyle gösterilerek toplam 40 harften oluşan yeni bir alfabe ihdas edilmiştir. Resmî olarak Ordu Elifbası adı verilen bu alfabe ile harflerin birleştirilmeden yazılması, kelimelerin telaffuz edildiği hâliyle kaleme alınması gibi kurallar da benimsenmiştir. İlk bakışta, alfabe ve imla temelli süregelen tartışmaların çözümüne yönelik teoride kesin bir çözüm gibi gelen Enver Paşa’nın yazı ıslahatı, orduda geniş bir tecrübe sahası bulmuştur. Esasen üç farklı dilin (Türkçe, Arapça, Farsça) seslerini, tek bir alfabe ile yazıya aktarmaya imkân veren bir transliterasyon alfabesi olan Ordu Elifbası’nın günlük hayatta kullanılması ise pek mümkün olmamıştır. Bu yeni alfabe ve imla ile okuma-yazma öğreniminin bir miktar hızlandığı kabul olunsa dahi iyi eğitimli, okuryazar kişilerin okuma-yazma hızının neredeyse heceleme seviyesine düştüğü ve ilerlemediği ortaya çıkmıştır. Enver Paşa’nın tüm memlekete yaymayı düşündüğü bu alfabe ve imla ıslahatı, ordu içinde tecrübe edildiği hâliyle çok daha fazla soruna yol açmıştır. Nihayetinde 152 gün yürürlükte kalan Ordu Elifbası, seferberlik ilanının ardından kısmî olarak seferberlik sonrasına ertelenmiş ancak bir daha hayata geçirilmesi mümkün olmamıştır.

Enver Pasha's Alphabet And Spelling Attempt: Ordu Elifbası (Army Alphabet)

In this article, the war minister Enver Pasha's alphabet and writing amendment, which he tried to implement within the Ministry of War between 12 March 1914 and 10 August 1914, was dealt with. Starting from the Tanzimat period in the Ottoman Empire, the discussions on simplification in language, writing, alphabet and reading-writing had increased and at the end of the 19th century, military necessities also became one of the concerns. The problems such as the low rate of literacy among the recruited soldiers, the need to teach the soldiers how to read and write in a short time, and their misconceptions about the spelling of proper nouns led Enver Pasha to add the writing problem to his reform agenda, once he took office. Enver Pasha's reform is based on the principle of writing the Ottoman letters, which take different forms in the beginning, in the middle and at the end according to their unification with the other letters, separately in their original state without merging them. While this new alphabet was being created, the existing 32 letters in the Ottoman were preserved. The 8 vowels in the Turkish language, which could not be written with the old letters, was shown by placing small marks on the existing vowels and by doing so a new alphabet consisting of a total of 40 letters was created. With this alphabet, officially called “Ordu Elifbasi”, rules were adopted such as writing of the letters without merging them, writing the words as they are pronounced. At first glance, Enver Pasha's writing reform, which appeared as a definite solution to the theory of the solution of the ongoing debates on the alphabet and the spelling, formed a wide experiment field in the military. It was not possible to use Ordu Elifbasi, which essentially is a transliteration alphabet that allows transferring the sounds of these three different languages (Turkish, Arabic, Persian) to a single alphabet, in the daily life. Thanks to this new alphabet and spelling, learning to read and write were accelerated to some extent. However, it was seen that the literacy rate of the welleducated, literate people fell to the spelling and did not even progress. This alphabet and spelling reform, which Enver Pasha thought of spreading to the whole country, caused much more problems as it was experienced in the army. Although it was postponed until the end of the mobilization period following the declaration of the mobilization, Ordu Elifbasi, which remained in force for 152 days, eventually failed to be realized.

PDF

___

BDH, 1721-55-10-3.
BDH, 1660-27-011-01.
BHK, 6-24-001-112.
1 Numaralı Birinci Dünya Savaşı Subay Zayiat Defteri. (1330–1334)
General 210. Korgeneral Enver Paşa (1315-4) Şahsi Dosyası.
İctihâd, R.13 Mart 1330/M.26 Mart 1914.
İctihâd, R.24 Nisan 1330/M.7 Mayıs 1914.
Teceddüt, R.16 Mart 1325/H.7 Rebiülevvel 1327/M.29 Mart 1909.
Tanin, R.27 Şubat 1329/H.14 Rebiülahir 1332/M.12 Mart 1914.
Tanin, R.1 Nisan 1330/M.14 Nisan 1914.
Tasvîr-i Efkâr, R.3 Mart 1330/M.16 Mart 1914.
Yeni Yazı, R.7 Mart 1330/M.20 Mart 1914.
Yeni Yazı, R.14 Mart 1330/M.27 Mart 1914.
Yeni Yazı, R.28 Mart 1330/M.10 Nisan 1914.
1330 Ordu Salnamesi, Ahmet İhsan ve Şürekâsı Matbaacılık Osmanlı Şirketi, 1330.
Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Sene 1271, Def’a 9, Darü’t-Tıbaatü’l Amire, 1271.
Ordu Emirnamesi, Numara 1, R.1 Mart 1330/M.14 Mart 1914.
Ordu Emirnamesi, Numara 3, R.14 Mart 1330/M.27 Mart 1914.
Ordu Emirnamesi, Numara 5, R.03 Nisan 1330/M.16 Nisan 1914.
Ordu Emirnamesi, Numara 9, R.24 Mayıs 1330/M.6 Haziran 1914.
Ordu Emirnamesi, Numara 10, R.13 Haziran 1330/M.26 Haziran 1914.
Ordu Emirnamesi, Numara 11, R.28 Haziran 1330/M.11 Temmuz 1914.
Ordu Emirnamesi, Numara 12, R.5 Temmuz 1330/M.18 Temmuz 1914.
Ordu Emirnamesi, Numara 13, R.5 Temmuz 1330/M.18 Temmuz 1914.
Ordu Emirnamesi; Numara 14, R.09 Temmuz 1330/M.22 Temmuz 1914.
Ordu Emirnamesi, Numara 15, R.24 Temmuz 1330/M.6 Ağustos 1914.
Cerâim-i Sıhhiye Erbâbı Hakkında Afv-ı Umûmî Kanun-u Muvakkati Sûretidir, Matbaa-i Askeriye, İstanbul, 1330.
Ordu-yu Hümâyûnun Mu’âmelât [Muhaberât]-ı Tahrîriyesine Dair Ta’lîmât, Matbaa-i Askeriye, İstanbul, 1330.
AHMET İZZET PAŞA, Feryadım, Nehir Yayınları, İstanbul, 1992.
AKBAY, Cemal, Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi: 1’nci Cilt, Osmanlı İmparatorluğu’nun Siyasi ve Askeri Hazırlıkları ve Harbe Girişi, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1991.
AKIN, Adem, Münif Paşa ve Türk Kültür Tarihindeki Yeri, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1999.
AKYILDIZ, Ali, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilatında Reform (1836- 1856), Eren Yayıncılık, İstanbul, 1993.
AKYILDIZ, Ali, “Tanzimat Döneminde Belgelerin Şekil, Dil ve Muhteva Yönünden Geçirdiği Bazı Değişiklikler (1839-1856)”, Osmanlı Araştırmaları, S.XV, İstanbul, 1995, s.221-237.
ALİ SEYDİ, Latin Hurufu Lisanımıza Kabil-i Tatbik midir?, İkdam Matbaası, İstanbul, 1340.
ARSEVEN, Celâl Esat, Sanat ve Siyaset Hatıralarım, Yay. Haz. Ekrem Işın, İletişim Yayınları, İstanbul, 1993.
ATAY, Falih Rıfkı, Çankaya, Bateş Yay., İstanbul, 1984.
B. İSRAİL, Demircilerin Ahmed, İctihad Matbaası, Köylü Kitapları Numara: 7, İstanbul, 1330.
DOKTOR ABDULLAH CEVDET, Salgın Hastalıklardan Kolera, İctihad Matbaası, Köylü Kitapları Numara: 5, İstanbul, 1330.
DOKTOR FAHRİ PAŞA, İnsan, İctihad Matbaası, Köylü Kitapları Numara: 1, İstanbul, 1330.
ERDEN, Ali Fuat, İsmet İnönü, Burhanettin Erenler Matbaası, İstanbul, 1952.
ERGİN, Osman, Türk Maarif Tarihi, C.V, Eser Matbaası, İstanbul, 1977.
ERKİN, Behiç, Hâtırat, Haz.Ali Birinci, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2010.
ERTEM, Rekin, Elifbe’den Alfabe’ye Türkiye’de Harf ve Yazı Meselesi, Dergâh Yayınları, İstanbul, 1991.
GÜLMEZ, Nurettin, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Harfler Üzerine Tartışmalar, Alfa Aktüel Yayınları, İstanbul, 2006.
HALİD FAHRİ, Üç Öğüd, İctihad Matbaası, Köylü Kitapları Numara: 4, İstanbul, 1330.
HANİOĞLU, M. Şükrü, “Enver Paşa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C.XI, İstanbul, 1995, s.261-264.
Harf Devrimi’nin 50. Yılı Sempozyumu, 2. Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1991.
HASAN NEŞET, (Yüzbaşı), Askere Mahsus Kıraat Dersleri, Birinci Kısım Elifba, Reşadiye Matbaası, İstanbul, 1327.
İNAN, Arı (Yay. Haz.), Enver Paşa’nın Özel Mektupları, İmge Kitabevi, Ankara, 1997.
İNÖNÜ, İsmet, Hatıralar, Yay. Haz. Sabahattin Selek, 4. Basım, Ankara, 2014.
İSKİT, Server R., Türkiye’de Neşriyat Hareketleri Tarihine Bir Bakış, MEB Basımevi, Ankara, 2000.
İSMAİL HAKKI, (Milaslı), Tamim-i Maarif ve Islah-ı Huruf: Nihayet Bir Ay Zarfında Bütün Halka ve Kadınlara Okuyup Yazmak Öğretmenin Çaresi, Asaduryan Matbaası, 1324.
İSMAİL HAKKI, Yeni Yazı ve Elifbası, Hürriyet Matbaası, 1330.
KAHYÂOĞLU, Bahâ, “İstanbul Türkçesi Üzerine Bir Dil Anketi”, Kubbealtı Akademi Mecmuası, S.2, 1 Nisan 1972, s.69-71.
KARABEKİR, Kâzım, Hayatım, Yapı Kredi Yayınları, 2. Baskı, İstanbul, 2009.
KIRIMLI, Hakan, “Gaspıralı İsmail Bey”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C.XIII, İstanbul, 1996, s.392-395.
KOLOĞLU, Orhan, Osmanlıcadan Türkçeye Okuryazarlığımız, Tarihçi Kitabevi, İstanbul, 2015.
KÖPRÜLÜ ŞERİF, (Mütekaid Kaimimakam), Sarıkamış İhata Manevrası ve Meydan Muharebesi, İstanbul, 1338.
M. ZEKİ, Köylülerimiz Niçin Zengin Olmuyor?, İctihad Matbaası, Köylü Kitapları Numara: 2, İstanbul, 1330.
MAHMUD NEDİM, Türkün Destanı, İctihad Matbaası, Köylü Kitapları Numara: 3, İstanbul, 1330.
Orduda Yeni Osmanlı Elifbâsı, yy., ty., Atatürk Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Seyfettin Özege Bölümü, Yer Numarası: 10859/SÖ.
ORTAYLI, İlber, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, Hil Yayın, 3. Baskı, İstanbul, 1995.
ÖNAL, Sami (Yay. Haz.), Tuğgeneral Ziya Yergök’ün Anıları Harbiye’den Dersim’e (1890-1914), 2. Baskı, Remzi Kitabevi, İstanbul, 2006.
ÖZKAN, Nevzat, “Ahmet Cevdet Paşa’nın Türk Dili Hakkındaki Görüşleri ve Eserleri”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.20, Haziran 2006, s.219-232.
SABİS, Ali İhsan, Harp Hatıralarım-Birinci Cihan Harbi, C.I, Nehir Yayınları, İstanbul, 1990.
SARAY, Mehmet, Gaspıralı İsmail Bey’den Atatürk’e Türk Dünyasında Dil ve Kültür Birliği, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2008.
ŞAHBAZ, Namık Kemal, Tanzimat’tan Cumhuriyet’in İlk Yıllarına Kadar (1839-1928) Türkiye’de İlkokuma ve Yazma Öğretimi, Basılmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara, 2005.
TANSEL, Fevziye Abdullah, “Arap Harflerinin Islâhı ve Değiştirilmesi Hakkında İlk Teşebbüsler ve Neticeleri (1862-1884)”, Belleten, C.XVII, S.66, Nisan 1953, s.223-249.
TEKİN, Talat, Tarih Boyunca Türkçenin Yazımı, Simurg Yayınları, Ankara, 1997.
TETİK, Ahmet (Yay. Haz.), Sofya Askerî Ataşesi Mustafa Kemal’in Raporları (Kasım 1913-Kasım 1914), Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2007.
USER, Hatice Şirin, Başlangıcından Günümüze Türk Yazı Sistemleri, Akçağ Yayınları, Ankara, 2006.
ÜLKÜTAŞIR, M. Şakir, Atatürk ve Harf Devrimi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2009.
ÜNAYDIN, Ruşen Eşref, Atatürk: Tarih ve Dil Kurumları Hatıralar, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1954.
YALÇIN, Hüseyin Cahit, Tanıdıklarım, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2001.
YAZICI, Nesimi, “Osmanlı Telgrafında Dil Konusu”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C.XXVI, S.1, Ankara, 1984, s.751-764.
Yeni Harflerle Elifba, Matbaa-i Hayriye ve Şürekası, İstanbul, 1333.
YORULMAZ, Hüseyin, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Alfabe Tartışmaları, Kitabevi, İstanbul, 1995