EL-CEZİRE (CİZRE) ZENGİ ATABEGLERİNİN SİKKELERİ

Söz konusu çalışma Mardin Müzesi’nde el-Cezire Zengi Atabegleri zamanında basılmış 6 sikkeyi kapsamaktadır. Çalışmanın amacı sikke yazıtlarını okuyarak hangi melike ait olduklarını tespit etmek ve figürlerini ikonografik bakımdan ele almaktır. İncelenen sikkelerden 2’si Muizzeddin Sencer Şah, 3’ü Muizzeddin Mahmud ve 1’i de Muizzeddin Mahmud’un el-Melikü’z-Zahir’e tâbi olduğu sırada basılmıştır. Muizzeddin Sencer Şah döneminde 584 (1189) yılında basılmış sikkelerde Roma ve Grek üslubunda uzun, dalgalı ve dağınık saçlarıyla dikkat çeken portreler görülmektedir. Bu portreler saç tarzlarıyla Grek mitolojisinde yer alan Arethusa büstlerini anımsatmaktadır. Fakat portrelerin yüz özellikleri Orta Asya üslubunda ay yüzlü, çekik badem gözlü olarak isimlendirilen Uygur tipindedir. Muizzeddin Mahmud’un 606 (1210) yılında el-Cezire’de basılmış sikkelerinde, sikkenin ön yüzünde cepheden verilmiş, bir hilali havaya kaldırmış yarım büst şeklinde kağan tasvirleri görülmektedir. Bu tasvirler Ortaçağ İslam dünyasında burçlar ve gezegenlere duyulan ilginin tezahürü şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Eski Mezopotamya toplumlarında güneş, ay ve yıldız kültleri oldukça etkiliydi. Özellikle 3. bin yılın ortalarından itibaren silindir mühürler üzerinde Ay tanrısı Sin, Ay sembolü ile beraber tasvir edilmiştir. İslamiyet öncesinde Türkler Mani dinini kabul ettikten sonra bu dinin prensiplerine göre Ay Tanrısını inançlarının merkezine yerleştirmişlerdir. Bu zamana kadar Tanrıya Gök Tanrı derlerken, bundan sonra Ay Tanrı demişlerdir. Antik Türk düşüncesine göre iktidar, insana Tanrı tarafından verilirdi. Böylece tasvirler Ay Tanrıdan kut alarak tahta çıkma şeklinde sembolleşmişti. Muizzeddin Mahmud’un el-Melikü’z-Zahir’e tâbi iken 639 (1241) yılında el-Cezire’de basılan sikkesinde ise Melik Mahmud, el-Melikü’z-Zahir, Halife el-Müstansır ve Selçuklu Sultanı II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in isimleri yer almıştır.

Coins Of The Al-Jazeera (Cizre) Zengid Atabegs

This study includes 6 coins keeping in the Mardin Museum struck at the period of the al-Jazeera Zengid Atabegs. The aim of the work is to read the coin inscriptions and to determine which king they belong to and to handle their figures in iconographic terms. Two of the coins investigated were published by Mu‘izz al-Din Sanjar Shah, three by Mu‘izz al-Din Mahmud and one by the joint authority of Mu‘izz al-Din Mahmud and al-Malik al-Zahir. Int he period of Mu‘izz al-Din Sencer Shah, in the coins printed in 584 (1189), portraits with long, wavy and scattered hair in Roman and Greek style are seen. These portraits are reminiscent of Arethusa busts in Greek mythology with their hair styles. However, the facial features of the portraits are the Uyghur type, which is called moon-faced, sharp almond-eyed in Central Asian style. In the coins of Mu‘izz al-Din Mahmud printed in al-Jazeera in 606 (1210) the depictions of khan in the form of a half-bustraising up a crescent given from the front in the front side. These depictions are in the form of manifestations of interest in horoscopes and planets in the Medieval Ages Islamic world. In ancient Mesopotamian societies, sun, moon and star cultures were very influential. Especially since the middle of the 3rd millennium, sin, the Moon God, was depicted on the cylinder seals together with the symbol of moon. In the pre-Islamic period, after the Turks accepted the religion of Mani, they placed the Moon God in the center of their beliefs according to the principles of this religion. Until this time, Turks called God as Tengri, they called him as Moon God then. According to ancient Turkish thinking, power was given to man by God. Thus, the depictions were symbolized in the form of ascending to the throne by taking happiness from the Moon God. Malik Mahmud, al-Malik al-Zahir, Caliph al-Mustansir and Rum Seljuks Ghiyas al-Din Kaikhusraw’s names were included in the joint authority of Mu‘izz al-Din Mahmud and al-Malik al-Zahir in their joint rulings in al-Jazeera in 639 (1241).

PDF

___

Alptekin, Coşkun, “Zengi”, İA, XIII, İstanbul (1978), 526-532.
Artuk, İbrahim ve C. Artuk, İstanbul Arkeoloji Müzeleri Teşhirdeki İslami Sikkeler Katalogu, I, MEB, İstanbul 1970.
Azarpay, G. ve A. D. Kilmer, “The Eclipse Dragon on an Arabic Front is Piece-Miniature”, Journal of the American Oriental Society, 98/4 (Oct.-Dec., 1978), 365. http://www.jstor.org/stable/599748 08.11.2017.
Baer, Eva, Metalwork in Medieval Islamic Art, State University of New York Pres, New York 1983.
Bayat, Ali Haydar, “Harran Sin ve Şamas İnançlarının Anadolu Selçuklu Eserlerindeki İzleri”, I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu, ed. A. Bakkal, Şanlıurfa 2006.
Bezer, Gülay Öğün, “Zengiler (1127-1233)”, Türkler, Editörler: H. C. Güzel, K. Çiçek, S. Koca, IV, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara (2002), 803-810.
Boratav, Naili Pertev, Türk Mitolojisi, Bilgesu Yayıncılık, Ankara 2012.
Bozkurt, Nebi, “Sembol Olarak Hilal”, DİA, XVIII, İstanbul 1998.
Butak, Behzad, XI. Ve XII. Yüzyıllarda Resimli Türk Paraları, İstanbul, 1947.
Cahen, Claude, “XIII. Asır Ortalarında Cezire (İzzeddin b. Şeddad’a Göre)”, Çev. Neşet Çağatay, A. Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 4, Ankara 1953.
Çaycı, Ahmet, Selçuklularda Egemenlik Sembolleri, İz Yayıncılık, İstanbul 2008.
Diler, Ömer, İlhanlar İran Moğollarının Sikkeleri, İstanbul 2006.
Ekinci, Abdullah, Ortaçağ’da Urfa, Gazi Kitabevi, Ankara 2006.
Erginsoy, Ülker, İslam Maden Sanatının Gelişmesi, KBY, İstanbul 1978.
Erzen, Afif, “Ay Tanrısı Men’in Adı ve Menşei Hakkında”, Belleten, XVII / 65 (Ocak 1953).
Esin, Emel, Türk Kozmolojisine Giriş, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2001.
Gök, Halil İbrahim, Musul Atabegliği; Zengiler (Musul Kolu 1146-1233), A. Ü. S. B. E., (Yayınlanmış Doktora Tezi), 2001.
Güngör, Harun, “Uygur Kağan Unvanlarında Kün ve Ay Tengri Kavramlarının Kullanılışı”, XI. Türk Tarih Kongresi, Ankara (1994), 511-517.
Hartner, Willy, “The Pseudo Planetary Nodes of the Moon’s Orbit in Hindu and Islamic, Iconographies”, Ars Islamica, V/2 (1938), 112-154
Hartner, Willy, “The Vaso Vescovali In The British Museum: A Study On Islamic Astrological Iconography”, Kunst des Orients, Vol. 9, 1/2 (1973/74), 99-130.
(Erişim) http://www.jstor.org/stable/20752443 05.04.2018
Heidemann, S., “Zangids”, The Encyclopaedia of Islam, New Edition, XI, Brill, Leiden (2002), 452.
İbn al-Adîm, Buğyat at-Talab fi Tarih Halab (Selçuklularla İlgili Hâltercümeleri), Yay. Ali Sevim, TTK, Ankara 197
İbnü’l-Adîm, Bugyetü’t-taleb fî Tarihi Haleb, Biyografilerle Selçuklular Tarihi (Seçmeler), Yay. Ali Sevim, TTK, Ankara, 1989.
İbnü’l-Esîr, El-Kâmil fi’t-Tarih Tercümesi, XI, Çev. A. Özaydın, Bahar Yayınları, İstanbul 1987.
İbnü’l-Esîr, El-Kâmil fi’t-Tarih Tercümesi, XII, Çev. A. Ağırakça, A. Özaydın, Bahar Yayınları, İstanbul 1987.
İnal, Güner, Türk Minyatür Sanatı (Başlangıcından Osmanlılara Kadar), AKMB, Ankara 1995.
İnan, Abdülkadir, Tarihte ve Bugün Şamanizm, 6. Baskı, TTK, Ankara 2006.
İsmâil Galib, Müze-i Hümayun, Meskûkât-ı İslamiyye Kısmından Meskûkât-ı Türkmaniye Katalogu, Benî Artuk, Benî Zengi, Fürûu Atabekiye, Mülûk-i Eyûbiye Meyafârikin, Mihran Matbaası, Kostantiniye 1311.
İzgi, Özkan, Çin Elçisi Wang Yen-Te’nin Uygur Seyahatnamesi, TTK, Ankara 1989.
Kafesoğlu, İbrahim, Eski Türk Dini, KBY, Ankara 1980a.
Kafesoğlu, İbrahim, Kutadgu Bilig ve Kültür Tarihimizdeki Yeri, KBY, İstanbul 1980b.
Kıyak, Abdülkadir, “İslamiyet’ten Önce Türklerde Güneş ve Ay ile İlgili İnanışlar”, Karadeniz, 6, (2010), 133-143.
Lane Poole, Stanley, Catalogue of Oriental Coins in the Biritish Museum, III: The Coins of the Turkuman Houses of Seljook, Urtuk, Zengee, Etc. in the British Museum, Classes X-XIV, Printed by Order of theTrustees, London 1877.
Ögel, Bahaeddin, Türk Mitolojisi, I, 3. Baskı, TTK, Ankara 1998.
Roux, Jean Paul, Eski Türk Mitolojisi, Çev. M. Y. Sağlam, Bilgesu Yayıncılık, Ankara 2011.
Roux, Jean Paul, Türklerin ve Moğolların Eski Dini, Çev. A. Kazancıgil, İşaret Yayınları, İstanbul 1994.
Schmökel, Hartmuth, “Sümer Dinî II”, Çev. ve açıklayan: M. T. Özdemir, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 21 (1), (1973), 380-381.
Spengler, William ve W. G. Sayles, Turkoman Figural Bronze Coins and Their Iconography, I-II, Clio’s Cabinet, Wisconsin 1992.
Şeşen, Ramazan, Salâhaddîn Eyyûbî ve Devleti, Çağ Yayınları, İstanbul 1987.
Şırnak Kültür Envanteri, Ed. Mehmet Top, Şırnak Valiliği, 2010.
Tuncel Metin ve Abdülkerim Özaydın, “Cizre”, DİA, 8, (1993), 37-39.
Uykur, Ramazan, Artuklu Sikkelerinde Yazı ve Süsleme Kompozisyonu, Gazi Üniversitesi, S. B. E., Sanat Tarihi Bilim Dalı, (Yayılanmış Doktora Tezi), Ankara 2010.
Uykur, Ramazan, “Artuklu Türkmenlerinin Sikkelerinde Görülen İktidar ve Güç Sembolü Hükümdar Portreleri”, Erdem, AKM Dergisi, 59, (2011), 169-198.
Uykur, Ramazan, “Zengi Atabeglerinin Sikkelerinde Antik Türk Mitolojisinin İzleri: Kağanlık Simgesi Olarak Ay Kültü, (Mardin Müzesi Örnekleri)”, Ege Üniversitesi Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 17/1, (2017), 67-183.
Whelan, Estelle Jane, The Public Figure Political Iconography in Medieval Mesopotamia, New York University, Phd., 1979.
(Erişim) https://search.proquest.com/pqdtglobal/docview/302901985/E61A701084754214PQ/1?accountid=15606 5.04.2018
Yürekli, Tülay, “Atabeg İmâdeddîn Zengî’nin Şahsî Hayatı”, Nüsha, yıl: 9, 28 (2009/I), 113.
Zettersteen, K. V., “Mes’ûd”, İA, VIII, 3. Baskı, İstanbul, (1979), 135.
İnternet Erişim: http://www.icollector.com/Greek-coins-Syracuse-Tetradrachm-ca-406-400-AR-17-37g_i9257723
https://www.britannica.com/topic/Arethusa-Greek-mythology