قواعد التوجيه النحوي لدى المفسرين الأندلسيين -ابن عطية وأبو حيان الأندلسي أنموذجاً-

يقصد بقواعد التوجيه: القواعد العامة، والضوابط المنهجية التي ارتكز عليها النحاة في استنباط الأحكام، والتحليل النحوي من حيث الترجيح والتضعيف والرفض، لتحديد الوجه المناسب. اقتصر البحث على تفسيريّ (المحرر الوجيز) لابن عطية الأندلسي و (البحر المحيط) لأبي حيان الأندلسي لأهميَّة تفسيرهما من حيث جلاء ظاهرة التوجيه فيهما، ولأنهما يتيحان المجال لبيان أثر تلك القواعد التي استعان بها كلّ من ابن عطية وأبي حيان في الأخذ والردّ في مجال التوجيه النحوي، مما يفسر طريقة استنباط الأحكام النحوية لديهما. الغاية من هذا البحث الوقوف على جهود الأندلسيين في مجال التوجيه النحوي لمعرفة طريقة استنباط الأحكام النحوية من خلال الآراء المُدرَجة في كتب التفسير التي لم تخلُ من جهود واضحة للأندلسيين في ذلك المجال. الكلمات المفتاحية

Endülüslü Müfessir İbn-i Atiye ve Ebu Hayyan’a Göre Nahiv Tevcih (Rehberlik) Kaideleri Örnekleri

Tevcih (rehberlik) kaideleriyle kastedilen: Genel kurallar, nahvîlerin hüküm çıkarırken dayandıkları metodolojik kaideler ve uygun yöntemi belirlemek için Rafd (reddetme),Tad’if (zayıflatma) ve Tercih (yeğleme) bakımından Arapça dilbilimcilerinin analizleridir. Bu araştırma, içeriğindeki nahiv kurallarında bulunan net görünüm bakımından önemli olması sebebiyle Ebu Hayyan’ın El Bahr’ul Muhid ve İbn-i Atiyye’nin El Muharrir’ul Veciz isimli tefsirleriyle sınırlandırılmıştır. Çünkü bu iki tefsir, Ebu Hayyan ve İbn-I Atiyye’nin görüşlerine göre nahiv hükümleri çıkarma metodlarını açıklığa kavuşturması sebebiyle Arapça dilbilgisi kaideleri alanındaki tartışmalarda bu iki ailemin kullandıkları yöntemlerin islerini beyan edebilme için geniş bir alan sağlıyor. Bu araştırmanın amacı; Ebu Hayyan ve İbn-i Atiyye’nin bu alanındaki gayretlerinin aşikar olduğu tefsir kitaplarında kayıtlı bulunan görüşleri kapsamında nahvi hükümleri çıkarma yollarını tanımak için gösterdikleri çabaların üzerinde durmaktır.

___

القرآن الكريم. El-Kur’an’ul Kerim اختيار، أسامة، الحمل على المعنى في تفاسير الأندلسيين، مجلَّة شرقيَّات، جامعة إسطنبول الحكوميَّة، المجلَّد . الأوَّل، العدد 28 ، سنة النَّشر 2016

El-İhtiyar, Üsame, El-Hamlu ala’l mana fi tefasir’il Endülüsiyyin, Mecelletün şarkiyye, Camia’tül İstanbul el-Hukumiyye, el-Mecelled’ul Evvel, el-Aded 28, Senet’ün Neşri 2016 (m.s).

أبو إسحق الزجاج، ابراهيم بن السري، معاني القرآن وإعرابه، تح: د.عبد الجليل عبده 1994 م . ، الشلبي، دار الحديث، القاهرة، ط 1

Ebu İshak ez-Zücace, İbrahim ibni es-Sirri, Mean’il Kur’an ve İ’rabuhu, Tahkik : Dr. Abdilcelil Abduhu’ş Şelbi, Dar’ul Hadis, T1, 1994 (m.s). البغدادي، عبد القادر بن عمر، خزانة الأدب ولب لباب لسان العرب، تح: عبد السلام هارون، مكتبة الخانجي، مصر، 1981 م.

El-Bağdadi, Abdülkadir ibni Ömer, Hizanet’ül Edebi ve Lübb-ü Lübab-i Lisan-il Arap, Tahkik : Abdisselam Harun, Mektebet’ül Hanci, Mısır, 1981 (m.s).

2007 م . ، الجاسم، محمود حسن، القاعدة النحوية دار الفكر، دمشق، سوريا، ط 1 El-Casim, Mahmud Hasen, el-Kaidet-ün Nahviyye Dar’ul Fikr, Dımeşk, Suriye, T1, 2007 (m.s).

حسان، تمام، الأصول، دراسة إبستمولوجية للفكر اللغوي عند العرب (النحو – فقه اللغة – البلاغة )، عالم الكتب، القاهرة، مصر، 1420 ه - 2000 م.

Hassan, Temmam, el-Usul,Diraset’un İbistimulujiyye, lil-Fikri el- Luğavi inde’l Arab (en-Nahiv, Fıkh, - el-Luğah- el-Belağah), Alem’ul Kütüb,

el-Kahire, Mısır, 1420 (hicri), 2000 (m.s). ابن حنبل، أحمد، مسند أحمد بن حنبل، تح: شعيب الأرناؤوط وآخرين، مؤسسة الرسالة.

İbn’ül Hanbel, Ahmed, Müsned’ü İbn Hanbel, Tahkik : Şuayb’ul Arnavud ve Aharin, Müesseset’ul Risale.

أبو حيان، محمد بن يوسف، البحر المحيط، تح: ماهر هبوش وأخرين، دار الرسالة العالمية، 2015 م – 1436 ه. ، دمشق، ط 1

Ebu Hayyan, Muhammed ibni Yusuf, el-Bahr’ul Muhid, Tahkik : Mahir Hebbuş ve Aharin, Dar’ur Risaleti’l Alemiyye, Dımeşk, T 1, 2015(m.s) 1436(hicri).

الزمخشري، جار الله أبو القاسم محمود بن عمر بن أحمد، الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل، دار الكتاب العربي، بيروت، الطبعة الثالثة، 1407 ه.

Ez-Zemahşeri, Carullah ebu’l Kasım Mahmud ibni Umer ibni Ahmed, el-Keşşafu an Hakaik ğavamid’it Tenzil, Dar’ul Kitab’il Arabi, Beyrut, T 3, 1407 (hicri).

سيبويه، عمر بن عثمان بن قنبر، الكتاب، تح: عبد السلام هارون، عالم الكتب. Sibeveyh, Umer ibni Usman ibni Kanber, el-Kitab, Tahkik : Abdisselam Harun, Alem’ul Kütüb.

صالح، محمد سالم، أصول النحو دراسة في فكر الأنباري، دار السلام، القاهرة، مصر، 1427 ه– 2006 م. ، ط 1

Salih, Muhammed Salim,Usul’in Nahvi Diraset’un fi Fikr’il Enbari, Dar’us Selam, el-Kahire, Mısır, T 1, 1427 (hicri), 2006 (m.s) ابن عطية، أبو محمد عبد الحق بن غالب، المحرر الوجيز في تفسير الكتاب العزيز، ، تح: الرحالة الفاروق وغيره، مطبوعات وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامية، الدوحة، قطر، ط 2 2007 م.

İbn’i Atiyyei, Ebu Mahmud Abd’ul Hak ibni ğalib, el-Muharraru’l Veciz fi Tefsir’il Kitab’il Aziz, Tahkik : er-Rıhle’tul Faruk’u ve Aharin, Matbua’tü Vizarat’il Evkaf ve-ş Şü’üni’l İslami, ed-Devha, Katar, T 2, 2007 (m.s).

الفارسي، أبوعلي، الحجة للقراء السبعة، تح: بدر الدين قهوجي وبشير جويجاتي، دار المأمون للتراث.

El-Farisi, Ebu Ali, el-Hucceh li’l Kurra’i es-Seb’a, Tahkik : Bedriddin Kahveci ve Beşir Cüveycati, Dar’ul Me’mun li’l Turas.

الفراء، أبو زكريا يحيى بن زياد، معاني القرآن، عالم الكتب، 1980 م .

El-Ferra, Ebu Zekeriya Yahya ibni Ziyad, Mean’il Kur’an, Alem’ül Kütüb, 1980 (m.s).

المتنبي، ديوانه، شرح: عبد الرحمن البرقوقي، ط:المكتبة التجارية الكبرى بمصر، د.ت.

El-Mütenebbi, Divaneh, Şerh’u : ABdirrahman Berkuki, T: el- Mektebet’üt Ticariyye’til Kübra, Mısır.

ابن مجاهد، أحمد بن موسى، السبعة في القراءات، تح: شوقي ضيف، دار المعارف، مصر، د.ت.

İbni Mücahid, Ahmed ibni Musa, es-Seb’a fi’l Kıra’at, Tahkik : Şevki Dayf, Dar’ul Mearif, Mısır.