Bizans'tan Osmanlıya Anadolu'da Heterodoks inanıslar: Öteki' dindarlığın ortak doğası üzerine (6501600)

Bizans ve Osmanlı dönemlerinde Anadoluda önce Hıristiyanlık sonra da İslam dininin Ortodoks yorumlarına karsı alternatif yorumlar veya alternatif dindarlık modelleri ortaya koyan irili ufaklı pek çok inanç grupları vardı. Bu inanç grupları mensup oldukları dinin kimliğini muhafaza etmekle birlikte diğer dinin heterodoksisiyle daha çok benzestikleri, hem muhteva bakımından hem de daha belirgin olarak ortodoksiye karsı takındıkları tavır ve tutum, ortodoksiyle iliski biçimleri ve nihayetinde siyasi otoriteyle çatısmacı iliskileri bakımından ortak bir tip görüntüsü sergiledikleri fark edilmektedir. Bu çalısma her iki heterodoks inanç gruplarının ortak doğasını tespit etmeye, seçilen temalar üzerinden onların ortak tarihsel bir tipolojisini olusturmaya çalısmaktadır. En tipik yanlarını olusturan senkretik özellikleri onları muhteva bakımından da birbirine yaklastıran husustur. Enkarnasyon, Günes ve tabiat kültü, ezoterik yaklasımlar ve kısmen de düalizmin etkilerini yansıtmaları bu kapsamda dikkat çeken paralelliklerdir. Merkezi kurumsal inanısı kaynaktan bir kopus veya yanlıs yorumlama iddiasıyla elestirip, hatta neredeyse bütün uygulamalarını reddederek, ilahi kaynaklı sözlere ve amellere daha deruni anlamlar yükleme arayısı da diğer benzerliklerini olusturmaktadır. Sırf bu tutumları itibariyle veya siyasi düzen için bir tehdit olarak görülmeleri sebebiyle siyasi otoriteyle sürekli bir çatısma hali de onların bir baska tipik yanını olusturur.

Heterodox Beliefs in Anatolia from the Byzantine to the Ottomans: On the common nature of the other piety (650-1600)

There were many religious groups large and small which offered alternative comments or piety models against the orthodox commentary of Christianity and Islam in Anatolia during the Byzantine and Ottoman periods. These heterodox religious groups resembled more each other than their co-religionists while maintaining the identity of the religion to which they belonged. They exhibited a common type of image both in terms of content, and more specifically their attitudes towards orthodoxy and forms of their relationship with each other, and ultimately confrontational relations with political authority. This study tries to identify the common nature of both heterodox groups, and to create a common historical typology on the selected themes. Their syncretism which formed their most typical sides was the points caused them to become closer each other typologically. In this context, Incarnation, the cult of the Sun and nature, and esoteric approaches, and partly the reflection of the effects of dualism were the parallels to call attention. Search for installing deeper meanings on divine origin words or practices, by criticizing or even completely rejecting the institutional or formal belief and all practices with the claim that it took away from the source, or with the claim of misinterpretation were the other similarities. A constant state of conflict with political authority just because of these attitudes or due to be seen as a threat to the political order was also their other typical aspects.

___

ALEXANDER, Paul J., Religious Persecution and Resistance in the Byzantine Empire of the Eight and Ninth Centuries: Methods and Justifications Speculum 52/2(1977), s. 238264.

ANNA KOMNENA, Alexiad: Anadoluda ve Balkan Yarımadasında İmparator Alexios Komnenos Döneminin Tarihi, Çev. Bilge Umar, İnkılâp Kitabevi, İstanbul 1996.

ARPEE, Byleon, A History of Armenian Christianity (From the Beginning to Our Own,Times, New York 1946.

AY, Resul, Anadoluda Dervis ve Toplum (13-15. Yüzyıllar), Kitap Yayınevi, İstanbul 2008.

AY, Resul, Sufi Shayks and Society in Thirteenth and Fifteenth Century Anatolia: Spiritual Influenc and Rivalry Journal of Islamic Studies, 24 (1) (2013):1-24,

BALIVET, Michel, Seyh Bedreddin, Tasavvuf ve İsyan, Tarih Vakfı Yurt Yay., Çev. Ela Güntekin, İstanbul 2000.

BARKAN, Ömer Lütfü, Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I: İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervisleri ve Zaviyeler Vakıflar Dergisi II (1942).

BAYRAMOĞLU, Fuat, Hacı Bayram-ı Veli, Yasamı-Soyu-Vakfı, cilt I, TTK, Ankara 1989.

CONYBEARE, Fred C. M. A., The Philosophical Aspects of the Doctrine of Dvine Incarnation The Jewish Quartely Reviews, vol. 7, No. 4 (Jul. 1895).

CONYBEARE, Fred C. M. A., The Key of Truth: A Manual of the Paulician Church of Armenia, At the Clarendon Pres, Oxford 1898.

DADOYAN, Seta B., The Fatimid Armenians: Cultural and Political Interaction in the Near East, Brill, Leiden 1997.

DUYMAZ, Ali, H.İbrahim. Sahin, Kaz Dağlarında Dağ, Ağaç ve Ocak Kültü Üzerine İnanıs ve Uygulamalar Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, XI/19 (2008), s. 116-126.

ERÖZ, Mehmet, Türkiyede Alevîlik Bektasîlik, Otağ matbaacılık, İstanbul 1977.

GARSOIAN, Nina G., The Paulician Heresy, A Study of the Origin and Development of Paulicianism in Armenia and the Eastern Provinces of the Byzantine Empire, Mouton & Cor, The Hague 1967.

GARSOIAN, Nina G., Byzantine Heresy. A Reinterpretation Armenia Between byzantium and the Sasanians (ed. N.G. Garsoian), Variorum Reprints, London 1985.

GÖLPINARLI, Abdülbaki, Yunus Emre ve Tasavvuf, İnkılâp Kitabevi, İstanbul 1992.

GÖLPINARLI, Abdülbâki, Alevî Bektasî Nefesleri, İnkılâp Kitabevi, İstanbul 1992.

GÜZEL, Abdurrahman, Kaygusuz Abdal, Kültür Bakanlığı yay., Ankara 1981.

HAMILTON, Janet- Bernard Hamilton, Barıs Baysal, (yayına Hazırlayanlar): Bizanslı Heretiklerin Tarihi Bizans Dünyasında Hıristiyan Düalist Heretikler (6501405), Çev. Barıs Baysal, Kalkedon yay. İstanbul 2010.

ISIK, Ramazan, Türklerde Ağaçla İlgili İnanıslar ve Bunlara Bağlı Kültler Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9: 2 (2004), s. 89-106.

KARAMUSTAFA, Ahmet T., Tanrının Kural Tanımaz Kulları, İslam Dünyasında Dervis Toplulukları (1200-1550), Çev. Rusen Sezer, YKY, İstanbul 2008.

KAYGUSUZ ABDAL, Dilgüsa, Haz. Abdurrahman Güzel, Kültür Bak. Yay., Ankara 1987.

KAYGUSUZ ABDAL, Saraynâme, Haz. A. Güzel, Kültür Bak. Yay, Ankara 1989.

KAYGUSUZ ABDAL, (Alâeddin Gaybî)Menakıbnamesi, Haz. Abdurrahman Güzel, TTK, Ankara 1999.

KÜBRA, Necmüddin, Tasavvufî Hayat- Usulu asere, Risale ilel-hâim, Fevâihul-cemâl, Haz. Mustafa Kara, İstanbul 1996.

KÜÇÜK ABDAL, Otman Baba Vilâyetnamesi, Milli Kütüphane, Mikrofilm Ars. No: A- 4985,1976. (yeni harflerle basımı: Vilayetnâme-i Sahi: Göçek Abdal, (yay. Sevki Koca), Bektasi Kültür Derneği, 2002).

LOOS, Milan, Dualist Heresy in the Middle Ages, Czechoslavak Academy of Sciences, Prague 1974.

MELIKOFF, Irene, Uyur idik Uyardılar, Alevîlik-Bektasîlik Arastırmaları, Çev. Turan Alptekin, Cem yay., İstanbul 1994.

MELIKOFF, Irene, İlk Osmanlıların Toplumsal Kökeni Osmanlı Beyliği (1300-1389), Ed. E. A. Zachariadou, Çev. G. Ç. Güven, İ Yerguz, T. Altınova, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 1997.

MELIKOFF, Irene, Hacı Bektas, Efsaneden Gerçeğe, Çev. Turan Alptekin, Cumhuriyet Kitapları, İstanbul 1998.

MELIKOFF, Irene, Kırkların Ceminde, Çev. Turan Alptekin, Demos yay., İstanbul 2007.

MINORSKY, V., The Ahl-i Hakk Iranica, Twenty Articles, Publications of The Univ. Of Tehran, vol. 775, Herts 1964.

MOOSA, Matti, Extremist Shiites: The Ghulat Sects, Syracuses Unv. Pres, New York 1988.

NERSESSIAN, Vrej, The Tondrakian Movement, religious Movements in the Armenian Church From the Fourth to the Tenth Centuries, Kahn &Averill, London 1987.

OCAK, Ahmet Y., Bektasi Menakıbnâmelerinde İslam Öncesi İnanç motifleri, Enderun Kitabevi, İstanbul 1983.

OCAK, Ahmet Y. -S. Faroqhi, Zaviye, İA, 1986.

OCAK, Ahmet Y., Babaîler İsyanı: Alevîliğin Tarihsel Altyapısı Yahut Anadoluda İslam- Türk Heterodoksisinin Tesekkülü, Dergah Yay., İstanbul 1996.

OCAK, Ahmet Y., Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler (15.-17. Yüzyıllar), Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 1998.

OCAK, Ahmet Y., Osmanlı İmparatorluğunda Marjinal Sufilik: Kalenderiler(XIV-XVII. Yüzyıllar), TTK, Ankara 1999.

OCAK, Ahmet Y., 16. yüzyıl Osmanlı Anadolusunda Mehdici (Mesiyanik) Hareketlerin Bir Tahlil Denemesi, Yeniçağlar Anadolusunda İslamın Ayak İzleri, Osmanlı Dönemi- Makaleler Arastırmalar-, Kitap Yayınevi, İstanbul 2011

OCAK, Ahmet Y., XVI-XVII. Yüzyıllarda Bayramî (Hamzavî) Melamîler ve Osmanlı Yönetimi Osmanlı Sufiliğine Bakıslar Makaleler- İncelemeler-, Timas Yay., İstanbul 2011.

ÖNGÖREN, Resat, Osmanlılarda Tasavvuf Anadoluda Sufiler, Devlet ve Ulema (XVI. Yüzyıl), İz Yay., İstanbul 2000.

ÖZTELLİ, Cahit, Bektasî-Alevî Siirleri Antolojisi; Bektasi Gülleri, Özgür Yay., İstanbul 1985.

RUNCIMAN, Steven, The Medieval Manichee, A Study of the Christian Dualist Heresy, At The University Pres, Cambridge 1960.

SCOTT, C.A., Paulicians Encyclopaedia of Religion and Ethhics, Vol. IX (Ed. James Hastings), Edinburg 1917.

STOYANOV, Yuri, Islamic and Christian Heterodox Water Cosmogonies From the Ottoman Period: Parallels and Contrasts Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 64, No. 1 (2001).

SOYSAL, Asude, XVII. Yüzyılda Bir Bayramî Melâmî Kutbu: Oğlan(lar) Seyh(i) İbrahim Efendis, (Hacettepe Ünv. Sos. Bil. Ens. basılmamıs doktora tezi), Ankara 2005.

SAHİN, Hasim, Osmanlı Devletinin Kurulus Döneminde Dinî Zümreler (1299-1402), Marmara Üniversitesi, Türkiyat Arastırmaları Enstitüsü, Türk Tarihi A.B.D., Ortaçağ Tarihi, Basılmamıs Doktora Tezi), İstanbul 2007.

TATCI, Mustafa, Yunus Emre Divanı II, MEB, İstanbul 1997.

THE KEY OF TRUTH, A Manual of the Paulician Church of Armenia, Ed. Fred C. Conybeare, At the Clarendon Pres, Oxford 1898.

WIDENGREN, Geo, Mani and Manichaeism (trans. Charles Kessler), Weidenfeld and Micholson, London 1965.

WISSLER, Clark, Man and Culture, New York 1965.

WOLPER, Ethel Sara, Cities and Saints: Sufism and the Transformation of Urban Space in Medieval Anatolia (University Park, PA: Pennsylvania State University Press, 2003), 2437.

WOODS, Clyde M., Culture Change, Wm. C. Brown Company, Iowa 1975.

YÖRÜKAN, Yusuf Ziya, Anadoluda Alevîler ve Tahtacılar (eklerle yayıma hazırlayan: Turhan Yörükan) Kültür Bakanlığı yay., Ankara 2002.