OSMANLI TOPLUMUNDA UYUŞTURUCU MADDE KULLANIMI VE DEVLETİN BUNA KARŞI BAZI MÜCADELE ÇALIŞMALARI

Uyuşturucu madde, insanlık tarihi boyunca toplumları ve devletleri yakından ilgilendiren bir mesele olarak varlık göstermiştir. Uyuşturucu maddeler içerisinde ise özellikle afyon ve esrar, İlk Çağ toplumlarından itibaren sağlık alanında tedavi edici özellikleri yanında keyif amacıyla kullanılan ürünler olarak dikkat çekmiş olup uyuşturucu maddeler içerisinde özellikle afyon ve esrarın keyif amacıyla kullanımı, Türk İslam toplumları için de geçerliliğini korumuştur. Aynı şekilde Osmanlı toplumunda da keyif verici madde kullanımları içerisinde afyon ve esrar, en sık kullanılan uyuşturucular olarak kendini göstermiştir. Osmanlı döneminde afyon, esrar ve türevleri, sağlık alanında tedavi amacıyla kullanılan ürünler olarak tanındığı için ilgili esnaf grupları tarafından piyasaya rahatlıkla arz edilen mallar kategorisinde yer almıştır. Bu mallar her ne kadar sağlık ürünü olarak piyasaya arz edilse de amacı dışında keyif için kullanıldığında insan sağlığını olumsuz etkilemektedir. Bundan dolayı mesele, toplumu ilgilendiren bir halk sağlığı problemi olarak görüldüğünden, bu süreçte devlete düşen rol de kendiliğinden artmıştır. Osmanlı toplumunda keyif amacıyla uyuşturucu madde kullanımı ve devletin buna karşı mücadele stratejisini tahlil etmeyi amaçlayan bu araştırma, Osmanlı toplumunu etkileyen uyuşturucu madde kullanımının genel durumu ile toplumun ve devletin uyuşturucu maddeye karşı bakış açısını ortaya koymayı hedeflemektedir. Bunun için de uyuşturucu maddenin keyif amacıyla kullanılması hâlinde toplumda ve insan sağlığında açtığı sorunlar ile devletin hukuk, idare, iktisat ve sağlık gibi alanlardaki mücadele çalışmaları, Osmanlı devlet sisteminin bütüncül yapısı çerçevesinde ele alınmaya çalışılmaktadır

Drug Use in the Ottoman Society and State’s Some Struggle Studies Against It

Drugs have existed as an issue that closely concerns societies and states throughout human history. Among the narcotic substances, opium and cannabis have attracted attention as the products used for pleasure as well as therapeutic properties in the field of health since the ancient societies, and the use of opium and cannabis for pleasure in drugs has also been valid for Turkish-Islamic societies. In the same way, opium and cannabis have shown themselves as the most frequently used drugs among the enjoyable substance uses in the Ottoman society. Since opium, cannabis and its derivatives were recognized as products used in the field of health in the Ottoman period, they were included in the category of goods that can be easily supplied by the relevant tradesmen groups in the market. Although these goods are placed on the market as health products, when using for pleasure purposes, they negatively affect human health. Therefore, the role of the state increased spontaneously in this process, since the issue is seen as a public health problem that concerns the society. This research, which aims to analyze the use of drugs in the Ottoman society and the state’s strategy to struggle against it, aims to reveal the general situation of drug use affecting the Ottoman society and the perspective of the society and the state on drugs. Therefore, the problems in society and human health when the drug is used for pleasure purposes, and control policies of the state in areas such as legal, administrative, economic and health are tried to be considered within the framework of the holistic structure of the Ottoman state system.

___

  • Osmanlı Arşivi Kaynakları
  • BOA, Bâb-ı Âlî Evrak Odası (BEO), Dosya No: 475, Gömlek No: 35608 (nr. 475/35608).
  • BOA, Cevdet İktisat (C.İKTS), nr. 29/1408.
  • BOA, Cevdet Maliye (C.ML), nr. 98/4360, 331/13581, 450/18215, 540/22213, 665/27218, 665/27219.
  • BOA, Cevdet Zabtiye (C.ZB.), nr. 73/3613.
  • BOA, Dâhiliye Emniyet-i Umumiye Emniyet Şubesi Evrakı (DH.EUM.EMN), nr. 113744.
  • BOA, Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Tahrirat Kalemi (DH.EUM.THR.), nr. 22/19-0, 53/65.
  • BOA, Dâhiliye Nezareti İdare Evrakı (DH.İD), nr. 87/30.
  • BOA, Dâhiliye Nezareti Mebâni-i Emiriye Hapishaneler Müdüriyeti (DH.MB.HPS), nr.165/76.
  • BOA, Dâhiliye Nezareti Mebâni-i Emiriye Hapishaneler Müdüriyeti Müteferrik Evrakı (DH.MB.HPS.M), nr. 46/17.
  • BOA, Dâhiliye Nezareti Mektubî Kalemi (DH.MKT), nr. 780/50, 946/6, 1902/50, 2245/80, 2370/7, 2851/20, 2836/30, 2910/51.
  • BOA, Dâhiliye Nezareti Şifre Kalemi (DH.ŞFR), nr. 342/81, 414/85, 238/104.
  • BOA, Dâhiliye Nezareti Tesri-i Muamelât ve Islahat Komisyonu (DH.TMIK.M), nr. 168/9.
  • BOA, Divan-ı Hümâyun Mühimme Defteri (A.DVNSMH.d), nr. 35/225, 35/544.
  • BOA, Hariciye Nezareti Hukuk Müşavirliği İstişare Odası Evrakı (HR.HMŞ.İŞO), nr. 186/71.
  • BOA, Hariciye Nezareti Tahrirât Kalemi (HR.TH), nr. 118/85.
  • BOA, Hatt-ı Hümâyun (HAT), nr. 659/32171.
  • BOA, Hazine-i Hâssa Nezareti Defterleri (HH.d), nr. 24838.
  • BOA, İrade Dâhiliye (İ.DH), nr. 229/13732.
  • BOA, İradeler Meclis-i Vâla (İ.MVL), nr. 305/21, 495/22414.
  • BOA, Maliyeden Müdevver Defter (MAD.d), nr. 9674, 8312.
  • BOA, Meclis-i Vâlâ Riyâseti (MVL), nr. 179/53,179/59, 180/79.
  • BOA, Meclis-i Vükela (M.V), nr, 223/113.
  • BOA, Sadaret Hususi Maruzâtı (Y.A.HUS), nr. 308/129.
  • BOA, Sadaret Mektubî Kalemi (A.MKT), nr. 28/57.
  • BOA, Sadaret Mektubî Kalemi Meclis-i Vâlâ (A.MKT.MVL), nr. 2/15.
  • BOA, Sadaret Mühimme Kalemi Evrakı (MKT.MHM), nr. 489/10.
  • BOA, Sadaret Nezaret ve Devair Evrakı (MKT.NZD), nr. 77/17.
  • BOA, Şûrây-ı Devlet (Ş.D), nr. 290/44, 1577/16, 1178/13, 1180/3.
  • BOA, Zabtiye Nezareti (ZB), nr. 308/50, 347/134, 389/165, 490/88, 596/93, 601/130.
  • Yayınlanmış Osmanlı Arşivi Kaynakları ve Kadı Sicilleri
  • Başbakanlık Osmanlı Arşivleri, 7 Numaralı Mühimme Defteri (975-976/1567-1569), C. I, nr.1012, 417, Dîvân-ı Humâyûn Sicilleri Dizisi: V, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yay., Ankara 1998.
  • İstanbul Kadı Sicilleri, İstanbul Mahkemesi 24 Numaralı Sicil, C. 21, TDV İSAM Yay.
  • Basılı Eserler ve Tezler
  • Abdülaziz Bey, Osmanlı Âdet, Merasim ve Tabirleri, hzl. Kâzım Arısan, Duygu Arısan Günay, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 1995.
  • Ali Haydar, Haşhaş Ziraatı, Matbaa-i Osmaniyye, Dersaadet 1330.
  • Amasyan Efendi, Afyon Tohumu Ziraatı Layihası, La Türki Matbaası, İstanbul 1287.
  • Babaoğlu, Ali Nahit, Uyuşturucu ve Tarihi, Kaynak Yay., İstanbul 1997. Baytop, Asuman, Türkiye’de Botanik Tarihi Araştırmaları, Tübitak Yay., Ankara 2004.
  • Baytop, Turhan, Türkiye’nin Tıbbi ve Zehirli Bitkileri, İstanbul Ü. Yay. , İstanbul 1963.
  • Berridge, Virginia, Opium and the People (Opiate Use and Drug Control Policy in Nineteenth and Early Twentieth Century England), London 1999.
  • Beyzâdeoğlu, Süreyya Ali, Sünbülzâde Vehbî Lutfiyye, Cihan Neşriyat ve Matbaacılık, İstanbul 1996.
  • Booth, Martin, Haşhaştan Eroine Uyuşturucunun 6000 Yıllık Öyküsü, Sabah Kitapları, İstanbul 1996.
  • Bulduk, Üçler, XVI. Asırda Karahisar-ı Sahib Sancağı, Yayımlanmamış DT, Ankara Ü. SBE, Ankara 1993.
  • Çıtır, Burak, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türkiye’de Afyon Ziraati ve Ticareti (1900-1939), Yayımlanmamış YLT, Sakarya Ü. SBE, Sakarya 2015.
  • D’Ohsson, Mouradgea, 18. Yüzyıl Türkiyesinde Örf ve Adetler, çev. Zehran Yüksel, Tercüman 1001 Temel Eser, Tarihsiz.
  • Demirbaş, Timur, Kriminoloji, 2. Baskı, Seçkin Yay., Ankara 2005.
  • Develioğlu, Ferit, Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi, 30. Baskı, Ankara 2013.
  • Dönmezer, Sulhi, Kriminoloji, Beta Yay., 8. Baskı, İstanbul 1994.
  • Düzdağ, M. Ertuğrul, Şeyhülislâm Ebûssuud Efendi Fetvaları Işığında 16. Asır Türk Hayatı, Enderun Kitabevi Yay., İstanbul 1972.
  • Erdinç, F. Cengiz, Overdose Türkiye, İletişim Yay., İstanbul 2004.
  • Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi (I. Kitap), hzl. Orhan Şaik Gökyay, Yapı Kredi Yay., İstanbul 1999.
  • Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi (II. Kitap), hzl. Seyit Ali Kahraman ve Yücel Dağlı, Yapı Kredi Yay., 5. Baskı, İstanbul 2008.
  • Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi (IX. Kitap), hzl. Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman ve Robert Dankoff, Yapı Kredi Yay., İstanbul 2005.
  • Faroqhi, Suraiya, Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam (Ortaçağdan Yirminci Yüzyıla), Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 2005.
  • Faroqhi, Suraiya, Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, çev. Neyyir Kalaycıoğlu, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 2000.
  • Foxcroft, Louise, The Making of Addiction (The ‘Use and Abuse’ of Opium in NineteenthCentury Britain), Published by Ashgate, England 2007.
  • Gelibolulu Mustafa Âli, Mevâidü’n-Nefâis Fî Kavâidi’l Mecâlis I (Görgü ve Toplum Kuralları Üzerinde Ziyâfet Sofraları), hzl. Orhan Şaik Gökyay, İstanbul 1978.
  • Genç, Mehmet, Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, 4. Baskı, Ötüken Yay., İstanbul 2005.
  • Karadeniz, Kibar, Bağımlılık Yapan Madde Kullanma Suçlarının İslam Hukuk Sosyolojisi Açısından Değerlendirilmesi, Yayımlanmamış YLT, Ankara Ü. SBE, Ankara 2009.
  • Kâtip Çelebi, Mîzan’ül-Hakk Fi İhtiyari’l-Ahakk, hzl. Orhan Şaik Gökyay, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul 1980.
  • Köknel, Özcan, Bağımlılık (Alkol ve Madde Bağımlılığı), Altın Kitaplar Yay. İstanbul 1983.
  • Mossensohn, Miri Shefer, Ottoman Medicine: Healing and Medical Institutions, 1500-1700, NY Suny Press, New York Albany 2009.
  • Muallim Şövalye Hasan Bahri, Esrarkeşler, hzl. Süha Ünsal, Kebikeç Yay., Ankara 1997.
  • Nâbi, Hayriyye, hzl. Mahmut Kaplan, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara 2019.
  • Ögel, Kültegin, Sigara, Alkol ve Madde Kullanım Bozuklukları: Tanı, Tedavi ve Önleme, Yeniden Yay., İstanbul 2010.
  • Öztürk, Metin, Sıhhatî Çelebi’nin "Menâkıb-ı Mükeyyifât-ı Âlem" Risalesi Çerçevesinde 17. Yüzyıl İstanbul’unda Keyif Verici Maddeler, Yayımlanmamış YLT, Hacettepe Ü. SBE, Ankara 2006.
  • Quataert, Donald, Anadolu’da Osmanlı Reformu ve Tarımı (1876-1908), Çev. Nilay Özok Gündoğan ve Azat Zana Gündoğan, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., İstanbul 2008.
  • Schivelbusch, Wolfgang, Keyif Verici Maddelerin Tarihi, çev. Zehra Aksu Yılmazer, Genesis Kitap Yay., Ankara 2012.
  • Stevens, Alex, Drugs, Crime and Public Health (The Political Economy of Drug Policy), Taylor & Francis Group, New York 2011.
  • Süreli Yayınlar
  • Ağırakça, Ahmed, “Osmanlı Tıbbının Kaynakları”, Osmanlılarda Sağlık, C. I, Health in The Ottomans, ed. Coşkun Yılmaz-Necdet Yılmaz, Biofarma Yay., İstanbul 2006. ss, 133- 165.
  • Akyıldız, Ali, “Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliyye”, İslam Ansiklopedisi, C. 28, TDV Yay., Ankara 2003, ss. 250-251.
  • Altan, Suna, “Cenevre Afyon Konferansları ve Türkiye’nin Tutumu”, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, Bahar 2019, S. 26, ss. 45-70.
  • Baktır, Mustafa, “Afyon”, İslam Ansiklopedisi, C. 1, TDV Yay., İstanbul 1988, ss. 442-443.
  • Başoğlu, Tuncay, “Uyuşturucu”, İslam Ansiklopedisi, C. 42, TDV Yay., İstanbul 2012, ss. 248- 253.
  • Baytop, Turhan, “Eczacılık”, İslam Ansiklopedisi, C. 10, TDV Yay., İstanbul 1994, ss. 386-388.
  • Baytop, Turhan, “Esrar”, İslam Ansiklopedisi, C. 11, TDV Yay., İstanbul 1995, ss. 431-432.
  • Berridge, Virginia, “Two Tales of Addiction; Opium and Nicotine”, Human Psychopharmacology, Volume: 12, London 1997, pp. 45-52.
  • Bilgin, A. Azmi, “Lutfiyye”, İslam Ansiklopedisi, C. 27, TDV Yay., Ankara 2003, ss. 236-237.
  • Çolak, Filiz, “Anadolu’da Afyon Ziraati ve Ticaretine Dair İzlenimler”, The Journal of Academic Social Science Studies, V. 6/1, January 2013, ss. 513-529.
  • Çıtır, Burak, “Uluslararası Afyon Anlaşmalarında Osmanlı İmparatorluğu”, Sosyal ve Kültürel Araştırmalar Dergisi, C. I, S.1, 2015, ss. 17-47.
  • Erkal, Abdulkadir, “Divan Şiirinde Afyon ve Esrar”, Atatürk Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 33 Erzurum 2007, ss. 25-60.
  • Gider, Mahmut, “Keyif Verici Maddelerden Uzak Durmanın Gerekliliği: Sünbülzâde Vehbî’nin Lutfiyye Mesnevisi Örneği”, Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi, C. 6, S. 14, Mart 2019, ss. 23-35.
  • Gümüşçü, Ahmet ve Gümüşçü, Osman, “Türkiye’de Haşhaş ve Haşhaş Tarımının Coğrafi Dağılışı”, A.Ü. Türkiye Coğrafya Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, S. 6, Ankara 1997, ss. 123-148.
  • Hamarneh, Sami, “Pharmacy in Medieval Islam and the History of Drug Addiction”, Medical History, Volume: 16, Issue: 3, 1972, pp. 226-237.
  • Kala, Ahmet, “Esnaf”, İslam Ansiklopedisi, C. 11, TDV Yay., İstanbul 1995, ss. 423-430.
  • Kılıç, Rüya, “‘Afyonun Keyfini Tiryakisinden Sormalı’: Osmanlı ve Erken Cumhuriyet’te Madde Bağımlılığı Tarihi”, Kebikeç, S. 42, 2016, s. ss. 147-179.
  • Kocacık, Eyüp Talha ve Mat, Afife, “İstanbul’da Zehirler ve Zehirlenme Vakaları”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, XV/2, 2014, ss. 21-38.
  • Koçu, Reşad Ekrem, “Afiyoncular, Afiyon Tiryakiliği Yasağı”, İstanbul Ansiklopedisi, C. 1, İstanbul 1958, ss. 228-229.
  • Mat, Afife, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Afyonun Tarihi”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, XI/ 1- 2, 2009-2010, ss. 285-290.
  • Ortaylı, İlber "Kadı", İslam Ansiklopedisi, C. 24, TDV Yay., İstanbul 2001, ss. 69-73.
  • Öge, Ali, “Şeyhülislam İbn Kemal’in Fetvaları Işığında Osmanlı İktisâdî Hayatından Bir Kesit”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, S. 16, 2010, ss. 275-298.
  • Özen, Şükrü, “Tütün (Fıkıh)”, İslam Ansiklopedisi, C. 42, TDV Yay., İstanbul 2012, ss. 5-9.
  • Quataert, Donald, “The Ages of Reforms 1812-1914”, An Economic and Social History of the Ottoman Empire 1300–1914, Ed. Halil İnalcık ve Donald Quataert, Cambridge Univ. Press, 1996, ss. 759-946.
  • Seddon, Toby, “The Regulation of Heroin: Drug Policy and Social Change in Early TwentiethCentury Britain”, International Journal of the Sociology of Law, Volume: 35, Issue 3, September 2007, pp. 143-156.
  • Taşdemir, Mehmet, “Karadeniz Bölgesinde Kendir-Keten Üretimi ve Kullanım Alanları”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, S. 8, İstanbul 2003, ss. 1-24.
  • Taşlıgil, Nuran ve Şahin, Güven, “Tarihsel Süreçte Haşhaş ve Afyon”, Tarih Okulu Dergisi, S. XXXIV, Haziran 2018, ss. 163-196.
  • Türkay, Cevdet, “Osmanlı İmparatorluğunda Yasaklar, Esrar Yasağı”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, C. XI, S. 64, 1973.
  • Uluskan, Murat, “İstanbul’da Bir Afyonlu Macun İşletmesi: Berş-i Rahîkî Macunhanesi (1783- 1831)”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, S. 29, İstanbul 2013, ss. 77-106.
  • Yaşar, Ahmet, “‘Külliyen Ref’ten ‘İbreten Li’l-Ğayr’e: Erken Modern Osmanlı’da Kahvehane Yasaklamaları”, Osmanlı Kahvehaneleri: Mekân, Sosyalleşme, İktidar, ed. Ahmet Yaşar, Kitap Yay., İstanbul 2010, ss. 37-47.