OSMANLI DEVLETİ’NDE YARIM KALMIŞ ‘MÜSTESNA’BİR PROJE: BALKAN TOPRAKLARINDA XIV. YÜZYILA AİT BİR HAN

Osmanlı Devleti’nin XIV. yüzyılda Balkan topraklarına adım atarak yerleşmeye başlamasının en güzel simgesi, imar faaliyetlerinden günümüze ulaşabilen eserlerdir. Bunların en önemlilerinden biri ise Balkanlar’ın en eski hanı olduğu düşünülen ve bugün Yunanistan sınırları içerisinde bulunan, Ferecik’e bağlı Kara Kaplıca yakınlarındaki Gazi Evrenos Bey Hanı’dır. Osmanlıvakıf geleneğinin bir parçası olan ve kitabesinde Evrenos Bey tarafından inşa ettirildiği kayıtlı bulunan han, “müstesnâ vakıf” da denilen guzât vakıflarına ait olması nedeniyle ayrı bir öneme sahiptir. Balkanlar’da Osmanlı izlerini ararken yüzyıllar boyunca yaşanan felaketler, savaşlar, tahribatlar vs. nedeniyle XIV. yüzyıla tanıklık eden eserlerle karşılaşmanın oldukça güç olduğu hatırlandığında bu hanın önemi daha da artmaktadır. Bu makalede, hakkında fazla çalışma bulunmayan Osmanlı Devleti’nde müstesna vakıfların önemi ve özellikleri üzerinde durulacak ve XIX. yüzyıl Osmanlısında ne anlama geldiği Evrenos Hanı için hazırlanan projenin akıbeti üzerinden anlatılmaya çalışılacaktır. Bu nedenle öncelikle Osmanlı arşiv kayıtları üzerinden ilk iskânlara dairörneklerle Ferecik’in fethi incelenerek hanın kuruluş tarihi tartışılacak ve nihayetinde han için hazırlanan bu müstesna projenin belgeleri değerlendirilecektir

An ‘Exceptional’ Unfinished Project in The Ottoman State: A XIVth Century Han in The Balkan Territories

The most beautiful symbol of the Ottoman Empire's starting to settle in the Balkan lands in the XIVth century is the works that have survived from the reconstruction activities. One of the most important of these is Gazi Evrenos Bey Inn/Han, located near Kara Kaplıca (Loutra) in Ferrai in Greece, which is thought to be the oldest han in the Balkans. Being a part of the Ottoman foundation tradition and registered to be built by Evrenos Bey in the inscription, the han has particular importance as it belongs to the guzât foundations, also called “exceptional/müstesna foundation”. Considering the difficulty in encountering artifacts that have witnessed the XIVthcentury due to the disasters, wars and destructions etc. that took place over the centuries while looking for the traces of the Ottomans in the Balkans, the importance of this han increases even more. In this study, the importance and characteristics of the exceptional foundations in the Ottoman Empire, about which there are not many studies, will be dwelled on and what it meant in the Ottoman Empire in the XIXth century will be explained through the fate of the project which prepared for Evrenos’ Han. For this reason, firstly, the conquest of Ferecik (Ferrai) will be examined with examples of the first settlements through the Ottoman archive records. Following this, the date of establishment of the han will be discussed, and finally the documents of this exceptional project prepared for the han will be evaluated.

PDF

___

BOA, DH. MKT., No: 1553/100.
BOA, MF. MKT, No: 534-17.
BOA, MV. No: 24/9.
BOA, TT.d., No: 1090.
BOA, TT.d., No: 648.
İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı, MC. Yz., TT, No: 89.
Âşık Paşazade, Osmanoğulları’nın Tarihi,haz. Kemal Yavuz-M. A. Yekta Saraç, K Kitaplığı, İstanbul 2003.
Kemalpaşazâde (İbn Kemal), Tevârih-i Âl-i Osman,III. Defter, haz. Abdullah Satun, Çamlıca Yay., İstanbul 2014.
Mehmed Hemdemî Çelebi, Solakzâde Tarihi, İstanbul 1298.
Menmed Neşri, Kitâb-ı Cihan-Nümâ, Neşrî Tarihi, I. Cilt, Yay. Faik Reşit Unat-Mehmet A. Köymen, TTK Yay., Ankara 1995.
Salnâme-i Vilâyet-i Edirne, Def’a 2, H 1288 (1871).
Salnâme-i Vilâyet-i Edirne, Def’a 19, H 1310 (1892).
Abdurrahman Hibrî ve Enîsü’l-Müsâmirîn, haz. Sevim İlgürel, Trakya Ü. Yay., Edirne 2019.
Akgündüz, Ahmet, İslâm Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi, TTK Yay., Ankara 1988.
Ayverdi, Ekrem Hakkı, İstanbul Mi’mârî Çağının Menşe’iOsmanlı Mi’mârîsinin İlk Devri, Ertuğrul, Osman, Orhan Gazîler, Hüdavendigâr ve Yıldırım Bâyezîd 630-805 (1230-1402), İstanbul Fetih Cemiyeti Yay., İstanbul 1989.
Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, VIII. Kitap, haz. Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı-Robert Dankoff, YKY, İstanbul 2003.https://www.vgm.gov.tr/kurumsal/tarihce/vakif-deyimleri-ve-terimleri-sozlugu#dic15(erişim:17.12.2020)
İnalcık, H., Devlet-i ‘Aliyye, Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar-1, Klasik Dönem (1302-1606): Siyasal, Kurumsal ve Ekonomik Gelişim,Türkiye İş Bankası Kültür Yay., İstanbul 2009.
İnalcık, Halil, “I. Murad”, DİA, C. XXXI, İstanbul 2006, s. 156-164.
İşeri, Ahmet, “Vakıflar, (Medenî Kanun’dan Önceki ve Sonraki Vakıf Nev’ileri ve Hukukî Mahiyetleri)”, Ankara Ü. Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 21, S. 1, Ankara 1964, s. 199-280.
Karataş, Yakup, “Sultan II. Abdülhamid’in Eğitim Politikalarının Mali Bir Veçhesi: Evkâf-ı Münderisenin Maarife Terki”, A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED] 57, 2016, Erzurum, s. 1839-1867.
Kazıcı, Ziya, İslâm Medeniyeti ve Müesseseleri Tarihi,M. Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yay., İstanbul 2011.
Kılıç, A., “Sultan I. Murad’ın (Merkezi Hükümetin) Gözüyle Balkanların ‘Uc Beyi’ Nasıl Olmalı?”, Sultan I. Murad Hudâvendigâr ve Dönemi Sempozyumu, 6-7 Nisan 2012, ed. İsmail Selimoğlu, Gaye Kitapevi, Bursa 2012, s. 257-269.
Kılıç, Ayşegül, “Balkanlar’da Osmanlı İskânına Bir Nefes: Ferecik’te Işıklar (Nefes Sultan / Nefes Baba) Tekkesi”, VII. Uluslararası Balkan Tarihi Araştırmaları Sempozyumu, Balkanlar’a ve Balkanlar’dan Göçler (Osmanlıda’dan Cumhuriyet’e) (18-21 Eylül 2019 Edirne/Türkiye) Tam Metin Bildiri Kitabı, ed. Zafer Gölen-Abidin Temizer, C. I, Gece Kitaplığı, s. 3-45.
Kılıç, Ayşegül, “Guzât Vakıflarına Bir Örnek: Gümülcine’de Gazi Evrenos Bey Vakfı”, Balkanlarda Osmanlı Vakıfları ve Eserleri Uluslararası Sempozyumu, 9-11 Mayıs 2012, İstanbul, Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü Yay., Ankara 2012, s. 259-276.
Kiel, M., “The Oldest Monuments of Ottoman-Turkish Architecture in the Balkans”, Sanat Tarihi Yıllığı, XII, İstanbul 1983, s. 117-144.
Kiel, M., “Via Egnatia Üzerinde Osmanlı Bayındırlık Faaliyetleri: Pazargâh, Kavala ve Ferecik Örnekleri”, Sol Kol, Osmanlı Egemenliğinde Via Egnatia (1380-1699),ed. Elizabeth Zachariadou, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 1999, s. 161-177.
Kiel, Machiel, “Ferecik”, DİA,C. 12, İstanbul 1995, s. 371-372.
Kuyulu, İnci, “Anadolu Selçuklu Kervansarayları ile Orta Asya Kervansaraylarının Karşılaştırılmasına Yönelik Bir Deneme”, Sanat Tarihi Dergisi, S. VIII, İzmir 1996, s. 51-79.
Lowry, H. W., Osmanlı Dönemi’nde Balkanların Şekillenmesi 1350-1550, Kuzey Yunanistan’ın Fethi, İskânı ve Altyapı Gelişmesi,Bahçeşehir Ü. Yay., İstanbul 2008.
Lowry, H. W., Osmanlıların Ayak İzlerinde, Kuzey Yunanistan’da Mukaddes Mekânlar ve Mimarî Eserleri Arayış Yolculukları, Bahçeşehir Ü. Yay., İstanbul 2009.
Lowry, Heath W., Evliya Çelebi’nin Ayak İzlerinde, Bir Rehber Kitap Olarak Seyahatnâme,Bahçeşehir Ü. Yay., İstanbul 2012.
Lowry, Heath W.-Erünsal, İsmail E., Yenice-i Vardar’lı Evrenos Hanedanı: Notlar ve Belgeler,Bahçeşehir Ü. Yay., İstanbul 2010.
Mélikoff, I, “Ewrenos Oghullari”, EI, C. II, London 1965, s. 720.
Mordtmann, J. H., “Ewrenos”, The Encyclopaedia of Islam, C. II, London 1927, s. 34-35.
Mühendis ve Mimar Cemiyeti Salnâmesi,(https://archives.saltresearch.org/bitstream/123456789/206678/31/TMDOC0003025.jpg).
Öztürk, Nazif, Türk Yenileşme Tarihi Çerçevesinde Vakıf Müessesesi, Diyanet Vakfı Yay., Ankara 1995.
Öztürk, Necdet, “Ferecik’in Süleyman Paşa Tarafından Fethine Dair”, Türklük Araştırmaları Dergisi, Marmara Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi, S. 4, Yıl 1988, İstanbul 1989, s. 135-145.
Pakalın, Mehmed Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. II, İstanbul 1993.
Turan, Şerafettin, “Dâvud Paşa, Koca”, DİA, https://islamansiklopedisi.org.tr/davud-pasa-koca (30.12.2020).
Yiğit, İsmail, “Ribât”, DİA, https://islamansiklopedisi.org.tr/ribat (01.02.2021).