DİVAN ŞİİRİNDE FARKLI TÜRLERİYLE YER ALAN BİR SAVAŞ ALETİ: KILIÇ

Ordu-millet olan Türkler, tarih sahnesine çıktıklarından bu yana savaş meydanlarındaki askerî yetenekleriyle daima adından söz ettirmiş bir ulustur. Türkler, cenklerde kullandığı kimi savaş aletlerini, çoğu zaman vücudunun bir parçası hâline getirmiş ve muharebe meydanlarındaki cesaret ve kahramanlıklarının yanında bu aletleri kullanmaktaki maharetleriyle de göz doldurmuşlardır. Bu aletler içerisinde, modern çağla birlikte gözden düşüp artık sadece kültürel ve tarihsel bir obje hâline gelen ve asırlar boyunca savaş meydanlarında kullanılmış en önemli silah olan kılıcın onlar için ayrı bir yeri vardır. Savaş zamanlarında kılıcı kullanan Türkler, barış zamanlarında ise onu kınına sokup bu kez kalemi ellerine almışlardır. Bu bakımdan Türklerin daima yanında bulunup onların ayrılmaz parçaları olan kalem ile kılıcın karşılaştırıldığı alegorik tarzda çeşitli edebî eserler de yazılmıştır. Divan edebiyatında daha çok “münâzara-i seyf ü kalem” başlıklı mesnevi nazım şekliyle yazılmış bu eserler dışında kılıcın pek çok şiirde farklı çeşitleriyle yer aldığı da görülmektedir. Savaşın olduğu kadar sanatın da önemli olduğu Osmanlı medeniyetinde kılıç, bugün ismini unuttuğumuz pek çok türüyle birlikte divan şiirinde farklı bağlamlarla kendisine yer bulmuştur. Üretim maddesi ve yeri, şekli, üzerindeki süslemeler vb. özelliklerine göre “Hindî”, “Mısrî”, “Dımışkî”, “Kirmânî”, “firengî”, “gaddâre”, “meç”, “cevher-dâr”, “belârek”, “siyeh-tâb” gibi değişik isimler verilmiş bu kılıçlardan divan şiirinde bahsedilmesi, söz konusu edebiyatın Osmanlı’nın sosyal hayatını olduğu kadar askerî hayatını da tam anlamıyla yansıttığını bir kez daha gözler önüne sermektedir. Bu makalede, Osmanlı dönemi Türk edebiyatında çeşit li kılıç türlerinin hangi şairler tarafından ne şekilde ele alındığı beyitler üzerinden irdelenecektir.

Warfare Tool with Its Different Types in Divan Poetry: Sword

Turks, known as the army-nation, have always been famous for their military abilities on battlefields since their emergence in the history pages. Turks made some warfare tools used in the wars almost as a part of their body, and besides their bravery and heroism on battlefields, they also drawn attention with their skills in using these tools. Even though it has become a cultural and historical motif in the modern age, the sword, which is the most important weapon used on battlefields for centuries, has a special place for Turks. Turks, who used the sword in wartime, sheathed it in times of peace an d took pen instead. In this regard, various literary works have been written in an allegorical style to compare pen and sword which, are always the integral parts of the Turkish society. Apart from these works written in divan literature with mesnevi verse style titled “the debate of sword and pen”, there are many different types of swords mentioned in divan poetry. In the Ottoman civilization, where art was as important as war, there are many types of swords many of which are forgotten today in divan poetry with different contexts. According to their characteristics as pro duction material and production place, shape, decorations etc., different names such as “Hindî”, “Mısrî”, “Dımışkî”, “Kirmânî”, “firengî”, “gaddâre”, “meç”, “cevher-dâr”, “belârek”, “siyeh-tâb ” were used to mention these swords. Mentioning of types of swords in divan poetry once again shows that divan literature literally reflects the military life of the Ottomans as well as their social life. In this article, it will be examined through the couplets which sword types were reflected to Turkish literature by poets in the Ottoman period and how these poets used these swords in their literal works.

PDF

___

Abdel-Maksoud, Belal Saber Mohamed, Leylâ ile Mecnûn Mesnevisinin Arap, Fars ve Türk Edebiyatı’nda Ele Alınış Biçimi ve Larendeli Hamdî’nin Eseri, C.2, Yayımlanmamış DT, İstanbul Ü. SBE, İstanbul 2004.
Acar, Şinasi, “Osmanlı Kılıçları”, Toprak İşveren, S. 98, 2013, s. 13-23.
Ak, Coşkun, Bağdatlı Rûhî Divanı Karşılaştırmalı Metin, C.1, Uludağ Ü. Yay., Bursa 2001.
Akdoğan, Yaşar, Ahmedi Divan, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10591,ahmedidivaniyasarakdoganpdf.pdf?0, erişim tarihi: 18.06.2020.
Akkuş, Metin, Nefi Divanı, Ankara 2018, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/57741,nefi-divanipdf.pdf?0, erişim tarihi: 24.07.2020.
Akpınar, Şerife, Rûz-nâmeci-zâde Şinâsî Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği ve Dîvânı’nın Tenkîdli Metni, Yayımlanmamış YLT, Selçuk Ü. SBE, Konya 2000.
Aksoyak, İ. Hakkı, Gelibolulu Mustafa Âlî-Divanlar I. Divan II. Vâridâtüʾl-Enîka III. Lâyıhâtüʾl-Hakîka IV. Divan, Ankara 2018, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/58695,gelibolulu-mustafa-ali-divanipdf.pdf?0, erişim tarihi: 17.10.2020.
Akyüz, Kenan vd., Fuzûlî Divanı, Akçağ Yay., Ankara 1990.
Arıç, M. Hilmi, 17. Asırın İkinci Yarısında Osmanlı Savaş Tekniği ve Timarlı Sipahiler, Yayımlanmamış YLT, Cumhuriyet Ü. SBE, Sivas 2010.
Aydın, Hilmi, “Topkapı Sarayı’ndaki Padişah Kılıçları”, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Sanat ve Meslek Eğitimi Kursları (İSMEK) El Sanatları Dergisi, S.4, İstanbul 2007, s. 28-37.
Bay, Serdar, “Kılıç İmalatında Kullanılan Çelik Türleri ve Şam Çeliği”, Tarihe Yön Veren Silah Kılıç, ed.Tolga Akay-Süleyman Tekir, İdeal Kültür Yay., İstanbul 2019.
Bayındır, Şeyda, Şehdi Divanı, Yayımlanmamış YLT, Gazi Ü. SBE, Ankara 2008.
Bektaş, Ekrem,Muvakkit-zâde Muhammed Pertev Dîvânı, Ankara 2017, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55973,pertev-divanipdf.pdf?0, erişim tarihi: 17.10.2020.
Biçer, Bekir, Firdevsî-i Rûmî-Silahşornâme, Çizgi Yay., Konya 2011.
Bikkul, Ahat Ural, Topkapı Sarayı MüzesindekiTürk Kılıçları Üzerinde Bir İnceleme, Türk Etnografya Dergisi S.IV 1961’den Ayrıbasım, TTKBasımevi, Ankara 1962.
Bozkurt, Nebi, “Kılıç”, İslam Ansiklopedisi, C. 25, TDV Yay., Ankara 2002, s. 405-408.
Ceylan, Ömür, Âsaf (Dâmâd Mahmûd Celâleddin Paşa) Hayatı, Edebi Kişiliği ve Divanının Tenkitli Metni, Yayımlanmamış YLT, Trakya Ü. SBE, Edirne 1994.
Çakır, Mustafa Sefa, Yahyâ Nazîm Divanı (İnceleme-Tenkitli Metin), Yayımlanmamış DT, Sivas Cumhuriyet Ü. SBE, Sivas 2018.
Çapan, Pervin, Mustafa Safâyî Efendi Tezkire-i Safâyî (Nuhbetu’l-Âsâr Min Fevâ’idi’ l -Eş’âr) İnceleme-Metin-İndeks, AKM Yay. Ankara 2005.
Çavuşoğlu, Mehmed, Yahyâ Bey-Divan Tenkidli Basım, İstanbul Ü. Edebiyat Fakültesi Yay., İstanbul 1977.
Çavuşoğlu, Mehmed-Tanyeri, Ali, Zâtî Divanı (Edisyon Kritik ve Transkripsiyon) Gazeller Kısmı III. Cild, İstanbul Ü. Edebiyat Fakültesi Yay., İstanbul 1987.
Çelik, Fatma-Şişman, Recep, “Bâkî Divanına Yansıyanlar: Kılıç”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 12, S. 63, 2019, s. 72-80.
Çolak, Mihrican, “Türkçenin Söz Varlığında “Kılıç”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi (TEKE), 7(4), 2018, s. 2154-2188.
Devellioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi Yay., Ankara 2007.
Dîvân-ı Nef’î, Bulak Matbaası, Kahire 1252.Doğan, Muhammet Nur, Şeyhülislâm Es’ad Efendi ve Divanının Tenkitli Metni, MEB Yay, İstanbul 1997.
Eralp, T. Nejat, Tarih Boyunca Türk Toplumunda Silâh Kavramı ve Osmanlı İmparatorluğunda Kullanılan Silâhlar, AKM Yay., Ankara 1993.
Ergin, Muharrem, Kadı Burhaneddin Divanı, İstanbul Ü. Edebiyat Fakültesi Yay., İstanbul 1980.
Erünsal, İsmail E., Tâcî-zâde Ca‘fer Çelebi Dîvân, Ankara 2018, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/59332,taci-zade-cafer-celebi-divanipdf.pdf?0, erişim tarihi: 18.08.2020.
Fathalizade, Ali, “Ortaçağda, Yakındoğu'da Demir Çelik Üretimi ve Kılıç Yapımı”, Metalurji, S. 158, 2010, s. 34-43.
Firdevsî-i Rumî, Kutb-nâme, haz.İbrahim Olgun-İsmet Parmaksızoğlu, TTK Yay., Ankara 2011.
Göksu, Erkan, Türk Kültüründe Silah, Ötüken Yay., İstanbul 2015.
Gökyay, Orhan Şaik, Güçlük Nerede? (Seçme Makaleler 3), İletişim Yay., İstanbul 2002.
Güneş, Hüseyin, “Zülfikar: Efsanevi Bir Kılıcın Tarihi Serüveni”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, S. 86, 2018, s. 9-20.
İpekten, Halûk, Nâilî Divanı, Akçağ Yay., Ankara 1990. İpekten, Halûk, Karamanlı Nizâmî-Dîvân, Ankara 2020, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/73032,karamanli-nizami-divanipdf.pdf?0, erişim tarihi: 17.11.2020.
İvgin, Hayrettin, “Alevî ve Bektaşî Halk Şiirinde Zülfikârnâme’ler”, Kültür Evreni, S. 24, 2015, s. 72-97.
Kadıoğlu, İdris, “Kılıç ve Kalem Münazarası”, CBÜ Sosyal Bilimler Dergisi Prof. Dr. Mahmut Kaplan Armağan Sayısı, C. 9, S. 2, 2011, s. 161-180.
Kahraman, Mutlu, “Türk-Bozkır Tarihinde Kılıç”, Tarihe Yön Veren Silah Kılıç, ed. Tolga Akay-Süleyman Tekir, İdeal Kültür Yay., İstanbul 2019.
Kaplan, Hasan, “Zülfikar’ın Divan Şiirine Yansımaları”, IV. Uluslararası Alevilik ve Bektaşilik Sempozyumu (18-20 Ekim 2018 Ankara) Bildiriler Kitabı, ed. Orhan Kurtoğlu-Ayşe Çamkara Erginer, Ankara Hacı Bayram Veli Ü. Türk Kültürü Açısından Hacı Bektaş-ı Velî Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi Yay., Ankara 2018, s. 789-844.
Karahan, Abdülkadir, Kanuni Sultan Süleyman Şairlerinden Figani ve Divançesi, İstanbul Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul 1966.
Karaköse, Saadet, Nev’î-zâde Atâyî Dîvânı, Ankara 2017, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55734,nevi-zade-atayi-divanipdf.pdf?0, erişim tarihi: 20.01.2021.
Kaya, Bayram Ali, Azmizâde Hâletî Dîvânı, Sakarya 2017, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56159,azmizade-haleti-divanipdf.pdf?0, erişim tarihi: 28.10.2020.
Keklik, Murat, “Klasik Türk Şiirinde Yıldızlarla İlgili Deyimler”, Vakıf İnsan Prof. Dr. Hikmet Özdemir Armağanı, ed. Üzeyir Aslan-Hakan Taş, Kriter Yay.,İstanbul 2019.
Kızılkaya, Oktay, “Hakimiyet ve Güç Sembolü Olarak Kılıç”, Tarihe Yön Veren Silah Kılıç, ed. Tolga Akay-Süleyman Tekir, İdeal Kültür Yay., İstanbul 2019.
Kubbealtı Lugati, http://lugatim.com, erişim tarihi: 28.06.2020.
Kutlar Oğuz, Fatma Sabiha, Arpaemîni-zâde Mustafâ Sâmî-Dîvân, Ankara 2017, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56084,arpaeminizade-mustafa-sami-divanipdf.pdf?0, 18.09.2020.
Küçük, Sabahattin, Bâkî Dîvânı, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10596,bakidivanisabahattinkucukpdf.pdf?0, erişim tarihi: 18.06.2020.
Macit, Muhsin, Nedîm Dîvânı, Ankara 2017, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56214,nedim-divanipdf.pdf?0, erişim tarihi: 21.06.2020.
Lugat-ı Cûdî, https://cudi.cagdassozluk.com/osmanlica-sozluk-madde-29383.html, erişim tarihi: 14.09.2020.
Mermer, Ahmet, Karamanlı Ayni ve Divanı, Akçağ Yay., Ankara 1997.
Mermer, Ahmet, Mezâkî Hayatı, Edebî Kişiliği ve Divanı’nın Tenkidli Metni, AKM Yay., Ankara 1991.
Muallim Naci, Lugat-ı Naci, Asr Matbaası, İstanbul 1322. Nalçacı Çopur, Emel, “Divan Şiirinde Savaş Aletleri: Hançer, Kılıç, Ok”, Batman Ü. Yaşam Bilimleri Dergisi, C. 10, S. 1, 2020, s. 58-81.
Öcal, Süleyman, “Kılıç”, Tarihe Yön Veren Silah Kılıç, ed. Tolga Akay-Süleyman Tekir, İdeal Kültür Yay., İstanbul 2019.
Ögel, Bahaddin, “Türk Kılıcının Menşe ve Tekâmülü Hakkında”, Ankara Ü.DTCF Dergisi, C. 6, S. 5, 1948, s. 431-460.
Öz, Mustafa, “Zülfikar”, İslam Ansiklopedisi, C. 44, TDVYay., İstanbul 2013, s. 553-554.
Özkan, Ömer, Derviş Gubârî-Gazavât-nâme-i Midilli (Midilli Kıssası), Alp Yayınevi, Ankara 2007.
Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C.3, MEB Yay. İstanbul 1983.
Pala, İskender, Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Kapı Yay., İstanbul 2005.
Saraç, M. A. Yekta, Emrî Dîvânı, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10607,emridivanipdf.pdf?0, erişim tarihi: 17.10.2020.
Selçuk, Bahir, “Nef’i’de Söz ve Savaş İlgisi”, EKEV Akademi Dergisi, S. 28, 2006, s. 233-246
Stone, George Cameron, A Glossary of the Construction, Decoretion and Use of Arms and Armor In All Countries and In All Times Together With Some Closely Related Subjects, Jack Brussel, New York 1961.
Sungur, Necati, Tâcizade Cafer Çelebi-Hevesnâme (İnceleme-Tenkitli Metin), TDK Yay. Ankara 2006.
Şahin, Ebubekir Sıddık, Keçecizade İzzet Molla Divanları: Bahâr-ı Efkâr ve Hazân-ı Âsâr,Yayımlanmamış DT, Ankara Ü. SBE, Ankara 2004.
Şenödeyici, Özer, Naili Divanı Sözlüğü [Bağlamlı Dizin ve İşlevsel Sözlük], Yayımlanmamış DT, Gazi Ü. SBE, Ankara 2011.
Şentürk, Ahmet Atilla, Osmanlı Şiiri Antolojisi, Yapı Kredi Yay., İstanbul 2009.
Şentürk, Ahmet Atilla, Osmanlı Şiiri Kılavuzu, C.4, DBY Yay., İstanbul 2020.
Tanrıbuyurdu, Gülçin, “Klâsik Türk Şiirinde ‘Kılıç Duası’”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, S. 9, s. 139-166.
Tarlan, Ali Nihat, Zatî Divanı (Edisyon Kritik ve Transkripsiyon) Gazeller Kısmı I. Cild, İstanbul Ü. Edebiyat Fakültesi Yay., İstanbul 1967.
Tarlan, Ali Nihat, Zatî Divanı (Edisyon Kritik ve Transkripsiyon.) Gazeller Kısmı II. Cild, İstanbul Ü. Edebiyat Fakültesi Yay., İstanbul 1970.
Topal, Ahmet, “Klasik Türk Şiirinde ‘Şâm-ı Şerif’”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitü Dergisi [TAED], S. 48, 2012, s. 51-70.
Topuzoğlu, Tevfik Rüştü, “Zülfekâr”, İslam Ansiklopedisi, C. 13, MEB Yay., İstanbul 1997, s. 649-650.
Tulum, Mertol- Tanyeri, M. Ali, Nev’î Divan, Tenkidli Basım, İstanbul Ü. Edebiyat Fakültesi Yay., İstanbul 1977.
Uğurlu, Mustafa, Munyetü’l-Guzât Metin-İndeks, Yayımlanmamış YLT, Gazi Ü. SBE, Ankara 1984.
Yağcı, Şerife, “Kılıç”, Türk Dünyası Ortak Edebiyatı-Türk Dünyası Edebiyat Kavramları ve Terimleri Ansiklopedik Sözlüğü, C. 4, AKM Yay., Ankara 2004.
Yavuz, Kemal-Yavuz, Orhan, Muhibbî Dîvânı Bütün Şiirleri (İnceleme-Tenkitli Metin)-Kânûnî Sultan Süleyman, C.1, Türkiye Yazma Eser Kurumu Başkanlığı Yay., İstanbul 2016.
Yenikale, Ahmet, Sünbülzâde Vehbî Dîvânı, Ankara 2017, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56212,sunbulzade-vehbi-divanipdf.pdf?0, erişim tarihi: 28.12.2020.
Yılmaz, Kadriye vd., “Kıssa-i Kerb Gâzî ve Hikâye-i Muhammed Hanefî’nin Mensur Bir Nüshası”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi (TEKE), 6(4), 2017, s. 2344-2361.
Yoldaş, Kâzım, Tutmacı’nın Gül ü Hüsrev’i (İnceleme-Metin), Yayımlanmamış DT, İnönü Ü. SBE, Malatya 1998.
Yüksel, Ahmet-Güven, Okan, “Osmanlı Padişahlarının Keskin bir Hediyesi Olarak Kılıç”, Tarihe Yön Veren Silah Kılıç, ed. Tolga Akay-Süleyman Tekir, İdeal Kültür Yay., İstanbul 2019.